Thuatngudialy

NguyÔn D-îc (chñ biªn) Trung H¶i

Sæ tay

ThuËt ng÷
®Þa lÝ
(C¸c thuËt ng÷ dïng trong s¸ch gi¸o khoa ®Þa lÝ)

- 2001 -

ThuËt ng÷ ®Þa lÝ

a

Agat : (m· n·o) kho¸ng vËt (SiO2 ë d¹ng Èn tinh) cã ®é cøng cao (6,5) vµ chÞu axit, th-êng cã
trong çc lo¹i ®¸ nói löa vµ ®-îc dïng ®Ó chÕ t¹o çc bé phËn m¸y mãc, thiÕt bÞ chÞu ma s¸t.
Agat thuéc lo¹i ®¸ quý, lo¹i ®Ñp cã thÓ dïng ®Ó lµm çc ®å trang søc.
Ahaga : cao nguyªn xÕp tÇng ë trung t©m hoang m¹c Xahara
Alit : thuËt ng÷ cã nhiÒu çch hiÓu kh¸c nhau:
1. S¶n phÈm phong ho¸ ho¸ häc cã thµnh phÇn chñ yÕu lµ çc hydrat cña «xyt nh«m (Al2O3)
(theo Haratx«vich 1927)
2. Çc ®¸ trÇm tÝch cã t-¬ng quan träng l-îng çc thµnh phÇn AL2O3/SiO2 > 1. NÕu cã
l-îng Fe2O3 b»ng hoÆc lín h¬n Al2O3 th× gäi lµ Pheralit (theo Malapkina 1937)
Alit ho¸ : kiÓu phong ho¸ ho¸ häc cña çc lo¹i ®¸ vµ ®Êt ë nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi Èm, trong
®ã x¶y ra qu¸ tr×nh ph¸ huû çc lo¹i silicat, röa tr«i çc chÊt kiÒm, kiÒm thæ, silic,... tÝch tô çc
«xyt nh«m, s¾t vµ titan. KÕt qu¶ cña kiÓu phong ho¸ nµy lµ sù h×nh thµnh mét líp vá phong ho¸
dµy vµ çc s¶n phÈm alit.
Al¬rit : (®¸ bét) ®¸ trÇm tÝch cã cÊu tróc gåm nh÷ng h¹t (th¹ch anh, phenxpat, mica) mÞn, kÝch
th-íc tõ 0,1 ®Õn 0,05mm.
Alumin«- silicat : kho¸ng vËt tham gia vµo cÊu tróc cña hÇu hÕt çc lo¹i ®¸ trong líp vá Tr¸i
§Êt. Thµnh phÇn chñ yÕu gåm cã çc «xyt nh«m (Al2O3) vµ silic (SiO2).
Aluvi : X. TrÇm tÝch s«ng
Ami¨ng : kho¸ng vËt mÒm, cã d¹ng sîi, thuéc nhãm silicat canxi vµ manhª ngËm n-íc. Ami¨ng
cã mµu tõ x¸m ®Õn xanh vµng..., th-êng cã trong çc lo¹i ®¸ phón xuÊt vµ trÇm tÝch. Nhê ®Æc
tÝnh çch ®iÖn, çch nhiÖt, nen ®-îc dïng phæ biÕn trong c«ng nghiÖp chÕ t¹o çc vËt liÖu x©y
dùng (tÊm lîp ami¨ng), vËt liÖu çch ®iÖn, çch nhiÖt, quÇn ¸o cøu ho¶ vv... Cßn cã çc tªn gäi
kh¸c: ®¸ sîi, th¹ch miªn, atbet...
Amphib«n : nhãm kho¸ng vËt gåm cã çc silicat canxi, natri, manhª, s¾t, nh«m... Cã cÊu tróc
tinh thÓ d¹ng kim, d¹ng sîi mµu xanh, n©u, ®en hoÆc d¹ng h¹t g¾n kÕt. Amphib«n lµ thµnh phÇn
cña nhiÒu lo¹i ®¸ m¨cma vµ biÕn chÊt. Khèi l-îng chiÕm kho¶ng 10% líp vá Tr¸i §Êt.
Anbª®« : phÇn bøc x¹ cña MÆt Trêi do mÆt ®Êt hoÆc çc vËt thÓ kh¸c ph¶n x¹ l¹i kh«ng trung.
Anbª®« ®-îc tÝnh b»ng t-¬ng quan (%) gi÷a l-îng ph¶n x¹ cña mÆt ®Êt hoÆc cña çc vËt thÓ
kh¸c so víi toµn bé l-îng bøc x¹ cña MÆt Trêi. (A (%) = PX / BX ), trong ®ã PX lµ l-îng ph¶n
x¹, cßn BX lµ l-îng bøc x¹. VÝ dô : ë ®Êt Èm -ít A= 5 - 10%, ë líp tuyÕt phñ A= 70 - 90%.
An®ªdit (Andezit) : lo¹i ®¸ phón xuÊt cã mµu xÉm, th-êng thÊy ®i kÌm víi ®¸ badan ë nh÷ng
vïng cã dung nham nói löa cæ vµ hiÖn ®¹i. Dïng lµm vËt liÖu x©y dùng, chÞu ®-îc m«i tr-êng
axit.
Angl«- X¨cx«ng : (Anglo xaxons) tªn chung chØ çc bé téc Giecmanh tr-íc kia sinh sèng ë
phÝa B¾c ®Õ quèc La M· (vµo thÕ kØ 6) ®· x©m nhËp ®¶o Anh (Grit Britªn) vµ trë thµnh tæ tiªn
cña ng-êi Anh hiÖn nay.

Anh ®iªng : (Indien) tªn chØ ng-êi d©n sinh sèng trªn l·nh thæ ¢n §é. Tõ cuèi thÕ kØ 15, thuËt
ng÷ Anh®iªng cßn chØ ng-êi d©n b¶n ®Þa ë ch©u MÜ. Khi C. C«l«mb« ®Æt ch©n lªn çc quÇn
®¶o Trung MÜ, chÝnh v× «ng t-ëng lµ ®Êt ¢n §é, nªn ®· gäi ng-êi d©n b¶n xø lµ Anh ®iªng.
Tªn ®ã tån t¹i ®Õn ngµy nay. Ng-êi Anh ®iªng ch©u MÜ vèn cã da mµu vµng xÉm, nh-ng ng-êi
ch©u ¢u l¹i nhÇm t-íng lµ mµu ®á xÉm, nªn còng gäi lµ ng-êi da ®á.
Anpha : tªn mét lo¹i cá gai ë B¾c Phi dïng lµm nguyªn liÖu cho ngµnh c«ng nghiÖp giÊy vµ ®an,
dÖt çc ®å dïng gia ®×nh.
Antimet : lo¹i khÝ ¸p kÕ hép (kim lo¹i) dïng ®Ó ®o ®é cao cña ®Þa h×nh, dùa trªn nguyªn t¾c ®o
sù chªnh lÖch cña ¸p suÊt kh«ng khÝ gi÷a n¬i ®o vµ mÆt ®Êt hoÆc mÆt n-íc biÓn trung b×nh.
Antimon : kim lo¹i cøng, dßn, mµu tr¾ng b¹c h¬i xanh, tØ träng kho¶ng : 6,8 , cã tªn khoa häc lµ
Stibium (Sb). Antimon ®-îc dïng trong c«ng nghiÖp ®Ó chÕ t¹o çc chÊt mµu, çc mÜ phÈm.
LÜnh vùc sö dông chÝnh cña Antimon lµ chÕ çc hîp kim ®Ó ®óc ch÷ in vµ ®óc çc ®å mÜ nghÖ,
bëi v× ®Æc ®iÓm cña nã lµ khi ho¸ r¾n th× në ra, do ®ã çc mÉu ®óc ®-îc t¸i t¹o l¹i víi nh÷ng
chi tiÕt rÊt ®Çy ®ñ vµ râ nÐt.
Antraxit : lo¹i than ®¸ giµ, cøng, mµu ®en, bãng, cã thµnh phÇn cacbon cao (90-98%), n»m
thµnh tõng vØa gi÷a çc líp ®¸ trÇm tÝch. Antraxit lµ lo¹i than cã chÊt l-îng tèt, hµm l-îng n-íc
thÊp, khi ch¸y cã ngän löa ng¾n vµ kh«ng khãi. NhiÖt l-îng tõ 8.000 ®Õn 8.200 Kcal/kg. N-íc
ta cã nhiÒu Antraxit ë khu má Qu¶ng Ninh.
Apacthai : (Apartheid) chñ nghÜa ph©n biÖt chñng téc mét çch triÖt ®Ó ë Nam Phi. Theo chñ
nghÜa nµy th× ng-êi da mµu kh«ng thÓ b×nh ®¼ng ®-îc víi ng-êi da tr¾ng ë bÊt cø ®©u vµ trong
bÊt cø lÜnh vùc ho¹t ®éng nµo (chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n ho¸...)
Apatit : kho¸ng vËt cã mµu kh¸c nhau : tõ xanh x¸m ®Õn hång nh¹t...,th-êng gÆp trong çc lo¹i
®¸ phón xuÊt. Tuy nhiªn, Apatit còng cã trong çc lo¹i ®¸ trÇm tÝch nh- trong má Cam §-êng
(Lµo Cai) ë n-íc ta. Apatit lµ nguyªn liÖu chñ yÕu ®Ó chÕ t¹o ph©n l©n. Thµnh phÇn chÝnh cña
kho¸ng vËt lµ ph«tphat canxi Ca5 [(PO4)3(F,Cl,OH)].
Arabuxta : gièng cµ phª lai cã ®Æc tÝnh th¬m,ngon cña cµ phª Arabica, nh-ng ®ång thêi còng cã
søc ph¸t triÓn nhanh cña cµ phª R«buxta. Gièng cµ phª nµy tá ra cã nhiÒu triÓn väng tèt vÒ mÆt
kinh tÕ. Nã ®-îc t¹o ra trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y do çc nhµ n«ng häc Cap«t vµ §ubelin.
Arian : (Aryen) tªn nh÷ng bé téc ng-êi da tr¾ng ®· x©m nhËp miÒn B¾c ¢n §é vµo thêi Cæ §¹i.
Cã lÏ hä lµ d©n c- gèc ë vïng bê biÓn phÝa ®«ng §Þa Trung H¶i, gÇn gòi víi tæ tiªn nh÷ng
ng-êi sèng ë vïng nói Anp¬. Ng«n ng÷ thuéc nhãm ¢n-¢u. Sau nay,®«i khi thuËt ng÷ Arian
còng ®-îc dïng mét çch kh«ng cã c¬ së ®Î chØ çc bé téc ng-êi da tr¾ng nãi chung vµ tæ tiªn
cña nh÷ng ng-êi da tr¾ng ë B¾c ¢u nãi riªng.
Tõ Arian cã nghÜa lµ "ng-êi cao quý", v× vËy ph¸t xÝt §øc tr-íc ®©y ®· dùa vµo ý nghÜa nµy
®Ó tù coi lµ d©n téc th-îng ®¼ng vµ biÖn hé cho hµnh ®éng tµn s¸t çc d©n téc kh¸c mµ hä cho
lµ h¹ ®¼ng.
Atbet : X. Ami¨ng
Atlat : tªn chung chØ çc tËp b¶n ®å ®Þa lÝ, lÞch sö, thiªn v¨n vv...v× trªn b×a cña nh÷ng tËp b¶n ®å
xuÊt b¶n lÇn ®Çu tiªn cã vÏ t-îng thÇn Atlat v¸c qu¶ ®Þa cÇu trªn vai (Trong thÇn tho¹i Hi L¹p,
Atlat lµ con cña thÇn Titang §apª vµ lµ anh em ruét víi thÇn Pr«mªtª, ng-êi ®· ®em ngän löa

cho loµi ng-êi. Do thÇn Atlat chèng l¹i D¬t, vÞ thÇn chóa tÓ thÕ giíi, nªn ®· bÞ trõng trÞ ph¶i
gi¬ vai g¸nh ®ì c¶ bÇu trêi). TÊt c¶ çc tËp b¶n ®å in sau nµy, tuy b×a kh«ng vÏ t-îng thÇn Atlat
n÷a, nh-ng theo thãi quen, ng-êi ta vÉn gäi chung lµ Atlat (kÓ c¶ mét sè tËp tranh ¶nh cña çc
m«n khoa häc kh¸c, nh- sinh häc vv...).
Atm«tphe : ®¬n vÞ ®o khÝ ¸p, tÝnh b»ng ¸p suÊt g©y ra bëi mét cét thuû ng©n cao 760mm, (cã
khèi l-îng riªng b»ng: 13,5951 g/cm3,ë nhiÖt ®é 0o C vµ t¹i n¬i cã gia tèc träng tr-êng b»ng
980,665 cm/s2).
At«n : (Atoll) ®¶o san h« cã h×nh vµnh kh¨n,thµnh h×nh trong çc vïng biÓn nhiÖt ®íi. §Þa h×nh
t-¬ng ®èi b»ng ph¼ng, chØ cao h¬n mÆt biÓn kho¶ng vµi mÐt. Chu vi ®¶o cã thÓ tõ 2 ®Õn 90km.
§¶o ®-îc h×nh thµnh do sù tÝch luü x¸c çc lo¹i san h«,sinh sèng ë vïng biÓn nãng, b¸m quanh
s-ên nh÷ng ®Ønh nói ®¸ ngÇm d-íi ®¸y ®¹i d-¬ng. Khi tråi lªn mÆt n-íc, çc ®¶o nµy bao giê
còng cã h×nh vµnh kh¨n. Dõa lµ lo¹i thùc vËt sinh sèng phæ biÕn trªn çc at«n.
Ax¬tªch : (azteques) d©n téc sèng ë vïng nói cao phÝa nam Mªhic«. Ng-êi Ax¬tªch ®· tõng cã
mét tæ chøc chÝnh trÞ, mét nÒn v¨n ho¸ kh¸ cao vµ ch÷ viÕt riªng. Tõ thÕ kØ 16, quèc gia cña
ng-êi Ax¬tªch ®· bÞ bän thùc d©n T©y Ban Nha x©m l-îc vµ tiªu diÖt. Nh÷ng di tÝch cña nÒn
v¨n ho¸ nµy hiÖn nay cßn l¹i nhiÒu t-îng ®¸, nhiÒu nÒn cò cña çc c«ng tr×nh x©y dùng trong
vïng nói cao ë Trung MÜ.
¸m tiªu san h« : khèi san h« ngÇm h×nh thµnh ë d-íi mÆt n-íc biÓn, nhiÒu khi cã t¸c dông c¶n
trë vµ g©y nguy hiÓm cho viÖc ®i l¹i cña tµu bÌ trªn biÓn ( nhÊt lµ ë ven bê çc ®¶o vïng nhiÖt
®íi). D¶i ¸m tiªu san h« dµi vµ lín næi tiÕng trªn thÕ giíi lµ: "D¶i ¸m tiªu ch¾n lín " ë ®«ng
b¾c lôc ®Þa ¤xtr©ylia .
¸ nhiÖt ®íi : ®íi tù nhiªn phô cã nh÷ng ®Æc ®iÓm gÇn gièng nh- nhiÖt ®íi, nh-ng thÊp h¬n mét
bËc. §íi nµy cã nh÷ng ®Æc ®iÓm chung:
- cã vÞ trÝ chñ yÕu n»m gi÷a kho¶ng çc vÜ ®é 30-40o B¾c vµ Nam, gi÷a «n ®íi vµ nhiÖt ®íi.
- nhËn ®-îc mét l-îng bøc x¹ kh¸ lín : 70-100 Kcal/cm2 (kh«ng kÓ miÒn nói cao).
- cã nhiÖt ®é trung b×nh çc th¸ng trong n¨m tõ 4oC ®Õn trªn 20oC.
- cã mïa ®«ng kh¸ l¹nh vµ cã thÓ cã b¨ng gi¸.
Cßn gäi lµ: cËn nhiÖt ®íi (kh«ng coi lµ ®íi phô cña nhiÖt ®íi) X. §íi cËn nhiÖt.
¸p thÊp nhiÖt ®íi : khu vùc khÝ xo¸y cã ®-êng kÝnh 200-300 km,th-êng h×nh thµnh ë çc
vïng biÓn nhiÖt ®íi,trong kho¶ng tõ vÜ tuyÕn 5o ®Õn chÝ tuyÕn. Ap suÊt khÝ quyÓn ë trung t©m
khu vùc th-êng xuèng thÊp d-íi 1000 mb .Giã tõ phÝa ngoµi thæi vµo t©m theo chiÒu ng-îc
kim ®ång hå ë B¾c b¸n cÇu víi tèc ®é cÊp 6. Ap thÊp nhiÖt ®íi th-êng g©y ra thêi tiÕt ©m u,cã
giã, m-a. Mét sè khu ¸p thÊp nhiÖt ®íi trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cã thÓ chuyÓn thµnh b·o,
ng-îc l¹i mét sè c¬n b·o khi ®æ bé vµo ®Êt liÒn, yÕu ®i còng cã thÓ chuyÓn thµnh çc khu ¸p
thÊp nhiÖt ®íi.
¶nh hµng kh«ng : ¶nh chôp çc vïng ®Êt ®ai tõ trªn cao b»ng m¸y bay hoÆc trùc th¨ng
chuyªn dông. ¶nh hµng kh«ng ®-îc sö dông nhiÒu trong ngµnh qu©n sù, ngµnh vÏ b¶n ®å
còng nh- ngµnh ®iÒu tra tµi nguyªn, kho¸ng s¶n. ¦u ®iÓm chÝnh cña ¶nh hµng kh«ng lµ cung
cÊp ®-îc nh÷ng h×nh ¶nh chÝnh x¸c vµ chi tiÕt vÒ çc vïng ®Êt ®ai cã ph¹m vi réng lín còng
nh- çc vïng mµ con ng-êi khã ®Æt ch©n tíi ®-îc.

¶nh vÖ tinh : ¶nh chôp nh÷ng vïng ®Êt ®ai réng lín trªn bÒ mÆt tr¸i ®Êt b»ng çc vÖ tinh do con
ng-êi phãng lªn, ho¹t ®éng ë nh÷ng quü ®¹o kh¸c nhau, víi nh÷ng môc ®Ých nhÊt ®Þnh.
¶nh viÔn th¸m : ¶nh chôp tõ xa nhê nh÷ng ph-¬ng tiÖn th¨m dß hiÖn ®¹i nh- çc tªn löa, çc
vÖ tinh, çc tµu vò trô vv...
¶o ¶nh sa m¹c : h×nh ¶nh kh«ng thùc, t¹o thµnh mét ¶o ¶nh,do hiÖn t-îng ¸nh s¸ng bÞ khóc x¹
khi ®i qua çc líp kh«ng khÝ cã mËt ®é kh¸c nhau trªn sa m¹c. VÝ dô: nh÷ng ng-êi ®i trªn sa
m¹c cã thÓ nh×n thÊy ë xa xa tr-íc mÆt cã hå n-íc, cã lµng,xãm vv...nh-ng ®i m·i mµ vÉn
kh«ng tíi ®-îc, v× nh÷ng h×nh ¶nh nh×n thÊy ®ã chØ lµ nh÷ng h×nh ¶nh ph¶n x¹ cña nh÷ng ®èi
t-îng ë çch ®ã rÊt xa.
¨n mßn : (Corrosion) hiÖn t-îng ph¸ ho¹i ®¸ do t¸c ®éng ho¸ häc cña n-íc trong tù nhiªn (n-íc
cã chøa CO2 ) . §¸ v«i vµ çc lo¹i ®¸ dÔ hoµ tan trong n-íc cã thÓ bÞ ho¹t ®éng ¨n mßn mµ
h×nh thµnh nªn çc d¹ng ®Þa h×nh Cacxt¬ kh¸c nhau.
Èm KÕ : dông cô dïng ®Ó ®o ®é Èm cña kh«ng khÝ..¢m kÕ cã nhiÒu lo¹i. §iÓn h×nh lµ lo¹i Èm kÕ
tãc,®-îc cÊu t¹o theo nguyªn t¾c: sîi tãc cña ng-êi cã kh¶ n¨ng thay ®æi chiÒu dµi rÊt nh¹y,
phï hîp víi ®é Èm cña kh«ng khÝ. Trong Èm kÕ,sîi tãc ®-îc g¾n víi mét kim chuyÓn ®éng
trªn mÆt khung cã kh¾c ®é. Khi chiÒu dµi cña sîi tãc thay ®æi theo ®é Èm,th× kim còng quay
theo, chØ vµo sè ®o ®é Èm t-¬ng øng.
Ên - ¢u : (indo-europeen) nhãm ng«n ng÷ hiÖn ®ang ®-îc sö dông cña nhiÒu d©n téc sèng chñ
yÕu ë ch©u ¢u vµ ë mét sè n¬i kh¸c thuéc ch©u A,nh- ¢n §é, Iran vv... Nhãm d©n téc ®ang nãi
ng«n ng÷ ¢n - ¢u còng ®-îc gäi lµ nhãm d©n téc ¢n -¢u.

B

Bacba : (barbara) tr-íc ®©y,ng-êi Hi L¹p gäi tÊt c¶ çc d©n téc kh¸c, kÓ c¶ ng-êi La M·, cã nÒn
v¨n minh kh¸c cña hä lµ Bacba. Trong lÞch sö, thuËt ng÷ Bacba dïng ®Ó chØ çc ®éi qu©n ®·
x©m l-îc vµ lËt ®æ ®Õ quèc La M· ( tõ thÕ kØ 4 ®Õn thÕ kØ 6). Nãi chung, thuËt ng÷ Bacba chØ
çc d©n téc ngo¹i lai víi ý nghÜa khinh miÖt.
Backhan : cån çt h×nh l-ìi liÒm, h×nh thµnh trong çc sa m¹c do t¸c ®éng cña giã. Bé phËn låi
cña h×nh l-ìi liÒm bao giê còng quay vÒ h-íng giã thæi. Backhan cã hai s-ên kh«ng ®èi xøng:
s-ên h-íng giã tho¶i h¬n s-ên khuÊt giã. Cån çt th-êng cao tõ 30m trë lªn vµ cã thÓ di
chuyÓn víi tèc ®é mçi n¨m vµi chôc hoÆc vµi tr¨m mÐt, lµm cho nhiÒu ruéng, v-ên, nhµ cöa bÞ
vïi lÊp.
Badan : lo¹i ®¸ phón xuÊt kiÒm, mµu xÉm, cã tinh thÓ mÞn, ®Æc tr-ng cho nh÷ng vïng cã dung
nham nói löa. §¸ badan th-êng phñ nh÷ng diÖn tÝch réng hµng tr¨m, hµng ngh×n km 2. §¸ ®-îc
dïng lµm vËt liÖu x©y dùng. Khi bÞ ph©n huû, trë thµnh lo¹i ®Êt ®á ph× nhiªu, thuËn lîi cho
viÖc trång çc lo¹i c©y c«ng nghiÖp quý nh-: cao su, cµ phª, hå tiªu vv...
B·i båi : bé phËn cña thung lòng s«ng do phï sa båi ®¾p, th-êng bÞ ngËp n-íc vµo mïa lò. KÝch
th-íc cña b·i båi réng hÑp, tuú thuéc vµo vÞ trÝ cña nã trong thung lòng s«ng vµ chiÒu réng cña
çc dßng s«ng. ¥ gÇn cöa s«ng vµ trong çc thung lòng lín, b·i båi cã thÓ dµi, réng hµng chôc

km. §Êt trªn çc b·i båi th-êng ph× nhiªu, cã thÓ canh t¸c ®-îc vµo mïa n-íc c¹n.
B·i triÒu : d¶i ®Êt thÊp ven biÓn bÞ ngËp n-íc lóc triÒu lªn vµ lé ra lóc triÒu xuèng. B·i triÒu
th-êng lµ n¬i cã ®Çm lÇy hoÆc rõng ngËp mÆn.
B.A.M. : (Baikal-Amour-Magistral) tªn viÕt t¾t chØ ®-êng xe löa ch¹y ®iÖn trªn l·nh thæ Liªn bang
Nga (ë phÝa b¾c ®-êng s¾t cò xuyªn Xibia) nèi vïng hå Baican víi vung s«ng Amua, dµi trªn
4.000km. §-êng ®-îc hoµn thµnh vµo n¨m 1987. Däc theo ®-êng nµy, cã tíi 4.000 c«ng tr×nh
x©y dùng lín, trong ®ã cã kho¶ng trªn 150 cÇu dµi hµng tr¨m mÐt.
Ban tu : tªn chØ çc téc ng-êi da ®en sèng ë phÝa nam vïng xÝch ®¹o ch©u Phi, hä cã ng«n ng÷
gÇn nhau, nh-ng thuéc nhiÒu d©n téc kh¸c nhau. Ng-êi Ban tu cã tãc qu¨n, th©n h×nh cao lín
(tõ trung b×nh trë lªn), sinh sèng chñ yÕu vÒ s¨n b¾n, ch¨n nu«i tr©u, bß. Mét sè Ýt còng lµm
n«ng nghiÖp.
B¸n b×nh nguyªn : kh¸i niÖm cò chØ lo¹i b×nh nguyªn ®-îc h×nh thµnh do ho¹t ®éng x©m
thùc cña n-íc ch¶y, lµm cho ®Þa h×nh h¹ thÊp. KÕt qu¶ lµ ®Þa h×nh cã d¹ng t-¬ng ®èi b»ng
ph¼ng, mÒm m¹i víi nh÷ng thung lòng s«ng më réng. HiÖn nay, ng-êi ta dïng thuËt ng÷ bÒ
mÆt san b»ng ®Ó chØ lo¹i ®Þa h×nh nµy.
B¸n cÇu : (nöa cÇu) bé phËn cña §Þa cÇu khi chia ®«i thµnh hai nöa b»ng nhau.
- nÕu mÆt chia c¾t lµ mÆt ph¼ng xÝch ®¹o, th× nöa cÇu cã chøa cùc B¾c lµ b¸n cÇu B¾c,
nöa cÇu cã chøa cùc Nam lµ b¸n cÇu Nam.
- nÕu mÆt c¾t lµ mÆt ph¼ng chøa vßng kinh tuyÕn 20oT - 160o§, th× nöa cÇu trªn ®ã cã
çc ch©u lôc ¢u, A, Phi, ¤xtr©ylia lµ b¸n cÇu §«ng, nöa cÇu trªn ®ã cã toµn bé ch©u MÜ lµ
b¸n cÇu T©y. ViÖc ph©n chia hai b¸n cÇu §«ng, T©y theo vßng kinh tuyÕn 20oT , 160o§ cã
thuËn lîi lµ b¶o ®¶m ®-îc sù toµn vÑn cña l·nh thæ n-íc Anh khi biÓu hiÖn nã trªn b¸n cÇu
§«ng.
B¸n ®¶o : bé phËn ®Êt liÒn nh« ra biÓn hoÆc ®¹i d-¬ng, cã 3 mÆt tiÕp gi¸p víi n-íc, cßn mét mÆt
g¾n víi lôc ®Þa. VÝ dô: b¸n ®¶o §«ng D-¬ng, b¸n ®¶o TriÒu Tiªn vv...
B¸n hoang m¹c : 1.- kiÓu c¶nh quan ë çc vïng cã khÝ hËu kh« h¹n
2.- ®íi tù nhiªn trªn lôc ®Þa, cã vÞ trÝ gi÷a çc ®íi th¶o nguyªn vµ hoang
m¹c (trong çc vßng ®ai «n ®íi vµ cËn nhiÖt) hoÆc gi÷a çc ®íi hoang m¹c vµ xavan (trong vßng
®ai nhiÖt ®íi). §íi b¸n hoang m¹c ®-îc ph©n bè trªn kh¾p çc lôc ®Þa (trõ Nam Cùc), chñ yÕu ë
çc vïng gi÷a vµ gÇn bê phÝa t©y vïng vÜ ®é thÊp, cã khÝ hËu lôc ®Þa kh« khan. L-îng m-a hµng
n¨m kh«ng qu¸ 300mm (Ýt h¬n l-îng n-íc bèc h¬i 5 - 6 lÇn). Mïa h¹ nãng (nhiÖt ®é trung
b×nh tõ 20 ®Õn 30oC), mïa ®«ng l¹nh (ë «n ®íi b¸n cÇu B¾c, nhiÖt ®é trung b×nh th¸ng 1 d-íi
0oC, ë cËn nhiÖt ®íi tõ 0 ®Õn 10oC, ë nhiÖt ®íi tõ 12 ®Õn 20oC).
Thæ nh-ìng chñ yÕu lµ ®Êt x¸m nh¹t, ®«i chç cã ®Êt mÆn. Thùc vËt chÝnh lµ çc loµi c©y gai,
c©y l¸ bãng hoÆc c©y bôi vµ cá. §íi b¸n hoang m¹c cã ë Trung A, ë ch©u Phi (phÝa nam
Xahara), ë Nam MÜ vµ ë ¤xtr©ylia.
B¸n nhËt triÒu : lo¹i h×nh n-íc triÒu lªn xuèng theo chÕ ®é mçi ngµy cã hai lÇn lªn vµ hai
lÇn xuèng. VÝ dô : thuû triÒu ë bê biÓn phÝa §«ng miÒn Nam n-íc ta. ChÕ ®é b¸n nhËt triÒu lµ
chÕ ®é ho¹t ®éng cña thuû triÒu ë phÇn lín nh÷ng vïng biÓn më réng ra ®¹i d-¬ng, kh«ng bÞ
çc

®¶o vµ quÇn ®¶o che ch¾n.
B¶n §Þa : t¹i chç, cã gèc ë ®Þa ph-¬ng. VÝ dô : d©n b¶n ®Þa lµ d©n sinh sèng l©u ®êi t¹i ®Þa
ph-¬ng.
B¶n ®å chuyªn m«n : b¶n ®å biÓu hiÖn sù ph©n bè nh÷ng hiÖn t-îng vµ qu¸ tr×nh cã liªn
quan ®Õn mét ngµnh chuyªn m«n,cã môc ®Ých vµ tÝnh chÊt chuyªn dông nh-: b¶n ®å hµng h¶i,
b¶n ®å hµng kh«ng vv....
B¶n ®å ®Þa lÝ : h×nh vÏ thu nhá bÒ mÆt Tr¸i §Êt hoÆc mét bé phËn cña bÒ mÆt Tr¸i §Êt trªn mÆt
ph¼ng, dùa vµo çc ph-¬ng ph¸p to¸n häc, ph-¬ng ph¸p biÓu hiÖn b»ng kÝ hiÖu ®Ó thÓ hiÖn çc
th«ng tin cÇn thiÕt vÒ ®Þa lÝ.
VÒ néi dung, çc b¶n ®å ®Þa lÝ ®-îc ph©n ra hai nhãm lín: b¶n ®å ®Þa lÝ tù nhiªn vµ b¶n ®å
®Þa lÝ kinh tÕ x· héi. Trong mçi nhãm l¹i cã nh÷ng b¶n ®å chuyªn ®Ò, thÓ hiÖn nh÷ng th«ng tin
vÒ mét lo¹i yÕu tè hoÆc hiÖn t-îng ®Þa lÝ nh-: b¶n ®å ®Þa h×nh, b¶n ®å khÝ hËu, b¶n ®å thuû
v¨n, b¶n ®å d©n c-, b¶n ®å c«ng nghiÖp, b¶n ®å n«ng nghiÖp vv...
Çc b¶n ®å ®Þa lÝ chuyªn ®Ò rÊt phong phó vÒ ®Ò tµi vµ vÒ ph-¬ng ph¸p thÓ hiÖn. Cã nh÷ng
b¶n ®å ph©n tÝch chØ quan t©m ®Õn viÖc thÓ hiÖn mét mÆt cô thÓ nµo ®ã cña ®Ò tµi nh-: b¶n ®å
ph©n bè çc thµnh phÇn d©n téc, b¶n ®å mËt ®é d©n sè vv...,nh-ng còng cã nh÷ng b¶n ®å tæng
hîp l¹i quan t©m t-¬ng ®èi ®Çy ®ñ ®Õn çc mèi quan hÖ gi÷a çc yÕu tè (c¶ vÒ mÆt sè l-îng
còng nh- chÊt l-îng) nh-: b¶n ®å s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, b¶n ®å ®Þa lÝ c«ng nghiÖp vv...
Trªn b¶n ®å, viÖc biÓu hiÖn çc l·nh thæ lín bao giê còng cã nh÷ng biÕn d¹ng vÒ ph-¬ng
h-íng, vÒ kho¶ng çch vµ vÒ diÖn tÝch.
C¬ së cña viÖc vÏ b¶n ®å lµ l-íi chiÕu (m¹ng l-íi kinh vÜ tuyÕn). §Ó gióp cho viÖc sö dông
b¶n ®å ®-îc thuËn tiÖn,trªn b¶n ®å bao giê còng cã ghi tØ lÖ vµ b¶ng chó gi¶i.
TØ lÖ b¶n ®å cã thÓ ph©n ra: tØ lÖ lín (> 1/200.000), tØ lÖ trung b×nh (tõ 1/200.000 ®Õn
1/1.000.000) vµ tØ lÖ nhá ( < 1/1.000.000).
Sè l-îng ®Þa danh vµ kÝ hiÖu ghi trªn b¶n ®å phô thuéc vµo tØ lÖ b¶n ®å, bëi v× khi biÓu hiÖn
diÖn tÝch 1km2 mÆt ®Êt thùc tÕ lªn b¶n ®å, th× víi :
- tØ lÖ 1/1.000, diÖn tÝch 1km2 trªn b¶n ®å lµ 1m2
- tØ lÖ 1/10.000 " " " " " 1dm 2
- tØ lÖ 1/100.000 " " " " " 1cm 2
- tØ lÖ 1/1.000.000 " " " " " 1mm2
TØ lÖ b¶n ®å cµng nhá, nh÷ng chi tiÕt ghi trªn b¶n ®å cµng bÞ h¹n chÕ, do ®ã sè l-îng çc
®èi t-îng lùa chän ®Ó ghi lªn b¶n ®å cµng ph¶i gi¶m bít.
B¶n ®å häc : khoa häc nghiªn cøu vÒ lÝ luËn, ph-¬ng ph¸p vµ çc biÖn ph¸p kÜ thuËt ®Ó x©y
dùng b¶n ®å,sö dông b¶n ®å còng nh- çc s¶n phÈm kh¸c cã liªn quan ®Õn b¶n ®å nh- : qu¶ ®Þa
cÇu, çc m« h×nh, l¸t c¾t...
B¶n ®å t«p« : lo¹i b¶n ®å cã tØ lÖ lín (tõ 1/200.000 trë lªn) biÓu hiÖn mét çch chÝnh x¸c vµ
chi tiÕt mÆt ®Êt çc l·nh thæ. Çc yÕu tè biÓu hiÖn bao gåm : vÞ trÝ, h×nh d¸ng l·nh thæ, çc ®Æc
®iÓm ®Þa h×nh (b»ng çc ®-êng b×nh ®é), vµ nh÷ng ®èi t-îng ®Þa lÝ cô thÓ cè ®Þnh trªn l·nh thæ
(b»ng çc kÝ hiÖu) nh- : ®-êng x¸, thµnh phè, lµng xãm vv...Hai mÐp bªn ph¶i, bªn tr¸i b¶n ®å
bao giê còng trïng víi h-íng cña çc ®-êng kinh tuyÕn.

B¶n ®å Xin«p : b¶n ®å phôc vô cho viÖc dù b¸o thêi tiÕt. Trªn b¶n ®å Xin«p cã ghi vÏ nh÷ng sè
liÖu, nh÷ng kÝ hiÖu vÒ nhiÖt ®é,khÝ ¸p,®é Èm,vÒ h-íng di chuyÓn cña çc khèi khÝ,çc phr«ng
vv....
B¶n s¾c d©n téc : tÝnh bÒn v÷ng vµ ®éc ®¸o cña d©n téc thÓ hiÖn trong truyÒn thèng vÒ ng«n
ng÷, t- duy,nghÖ thuËt,phong tôc,tËp qu¸n vv...
Bao bap : (Adansonia digitata) c©y to ë vïng xavan nhiÖt ®íi ch©u Phi vµ ¤xtr©ylia. Th©n c©y
cã chu vi tõ 20 ®Õn 30m, dù tr÷ ®-îc nhiÒu n-íc ®Ó sö dông trong mïa kh«. Qu¶ cã thÓ ¨n ®-îc.
C©y bao bap sèng ®-îc tíi 4 - 5 ngh×n n¨m.
B¸o : thó ¨n thÞt, thuéc hä MÌo, leo trÌo giái, cã l«ng mµu vµng ®èm ®en, sèng ë ch©u A,ch©u Phi
vµ ch©u MÜ.
Bµo mßn : (corrasion) t¸c dông lµm mßn çc líp ®Êt ®¸ khi bÒ mÆt çc líp nµy chÞu sù cä x¸t
cña nh÷ng vËt liÖu r¾n do çc dßng n-íc ch¶y hoÆc b¨ng hµ mang theo.
B¶o vÖ ®Êt : hÖ thèng nh÷ng biÖn ph¸p nh»m ng¨n ngõa çc hiÖn t-îng : xãi mßn, ph¸ huû, «
nhiÔm ®Êt...còng nh- viÖc sö dông ®Êt kh«ng hîp lÝ, kÐm hiÖu qu¶.
B·o : giã m¹nh kÌm theo m-a rÊt to do sù xuÊt hiÖn vµ ho¹t ®éng cña çc khu ¸p thÊp rÊt s©u. Tèc
®é giã tõ 65km/h trë lªn. B·o th-êng cã søc ph¸ ho¹i rÊt lín nh- : lµm ®æ c©y cèi, ph¸ ho¹i nhµ
cöa, g©y ngËp óng.
B·o çt : hiÖn t-îng giã m¹nh cuèn theo çt bôi mï mÞt, th-êng x¶y ra ë çc vïng hoang m¹c
vµ b¸n hoang m¹c. RÊt nguy hiÓm cho sù ®i l¹i cña ng-êi vµ sóc vËt trªn sa m¹c. Khèi çt di
chuyÓn nhiÒu khi cã thÓ vïi lÊp hµng ngh×n ha ®Êt trång trät ë nh÷ng vïng xung quanh.
B·o tuyÕt : hiÖn t-îng m-a tuyÕt lín kÌm theo giã m¹nh, xuÊt hiÖn ë nh÷ng vïng cã khÝ hËu
l¹nh.
Batlen : (badland) thuËt ng÷ gèc tiÕng Anh, chØ lo¹i ®Þa h×nh bÞ x©m thùc rÊt m¹nh, nªn cã mét
hÖ thèng khe r·nh dµy ®Æc, th-êng gÆp ë nh÷ng miÒn tr-íc nói hoÆc ®åi thÊp cã phñ trÇm tÝch
sÐt, sÐt pha, nh-ng kh«ng cã líp phñ thùc vËt ( do ®· bÞ ph¸ huû). Lo¹i ®Þa h×nh nµy kh«ng
nh÷ng kh«ng thÝch hîp cho viÖc canh t¸c mµ cßn g©y nhiÒu khã kh¨n, trë ng¹i cho viÖc giao
th«ng, ®i l¹i.
Bat«lit : khèi ®¸ x©m nhËp lín, thuéc lo¹i ®¸ granit, th-êng kh«ng cã h×nh thï nhÊt ®Þnh, n»m
xen gi÷a çc líp ®¸ trÇm tÝch vµ chiÕm nh÷ng diÖn tÝch réng hµng tr¨m km 2.
B¾c cùc : khu vùc ë xung quanh cùc B¾c, phÝa nam ®-îc giíi h¹n ë ®-êng ®¼ng nhiÖt 10 oC vÒ
mïa h¹. N»m trong khu vùc B¾c cùc cã B¾c B¨ng D-¬ng, vïng r×a phÝa b¾c cña çc ®¹i lôc
¢u - A, B¾c MÜ vµ çc ®¶o phô cËn. DiÖn tÝch khu vùc réng kho¶ng 25 triÖu km 2 , trong ®ã 3/5
lµ biÓn vµ ®¹i d-¬ng, th-êng xuyªn bÞ b¨ng bao phñ. ChiÒu dµy cña líp b¨ng tõ 2 ®Õn 4m.
Trong khu vùc B¾c cùc còng cã nhiÒu nói b¨ng tr«i, hÇu hÕt theo h-íng tõ ®«ng sang t©y. Khu
vùc B¾c cùc cã khÝ hËu l¹nh gi¸, nhiÖt ®é trung b×nh th¸ng 1 ë bé phËn trung t©m vµo kho¶ng -
40oC .NhiÖt ®é thÊp nhÊt ghi ®-îc lµ - 52oC ,cao nhÊt lµ +6oC . L-îng m-a dao ®éng tõ 100mm
ë trung t©m ®Õn 400mm ë r×a phÝa nam. §é bèc h¬i rÊt yÕu, v× vËy kh«ng khÝ ë ®©y lóc nµo
còng b·o hoµ h¬i n-íc. §ªm cùc trong khu vùc kÐo dµi tõ vµi ngµy ë 66 o33' B ®Õn 179 ngµy ë

ngay ®iÓm cùc B¾c. KiÓu c¶nh quan chñ yÕu trong khu vùc lµ ®íi b¨ng tuyÕt vÜnh cöu vµ ®µi
nguyªn.
B¨ng biÓn : Líp b¨ng máng dµy tõ 2 ®Õn 4m h×nh thµnh ë líp n-íc trªn mÆt cña çc biÓn vµ
®¹i d-¬ng, vÒ mïa ®«ng trªn çc vïng vÜ tuyÕn cao. VÒ mïa h¹, líp b¨ng nµy nøt vì thµnh tõng
m¶ng, tr«i theo çc dßng h¶i l-u, nhiÒu khi chêm ghÕch lªn nhau thµnh çc khèi b¨ng tr«i cao
tíi 8 - 10m.
B¨ng hµ : h×nh thøc di chuyÓn chËm cña çc khèi b¨ng lín tõ cao xuèng thÊp, doc theo çc s-ên
hoÆc thung lòng nói ë çc miÒn nói cao cã b¨ng tuyÕt. Çc khèi b¨ng nµy ®-îc h×nh thµnh do
qu¸ tr×nh tÝch tô vµ bÞ nÐn chÆt cña mét khèi l-îng lín tuyÕt trªn çc nói cao. Tèc ®é di chuyÓn
cña b¨ng hµ rÊt kh¸c nhau, cã thÓ tõ 10 ®Õn 100m/n¨m. Tèc ®é lín nhÊt quan s¸t ®-îc lµ tèc ®é
cña mét sè b¨ng hµ trªn ®¶o Gr¬nlen (10 - 40m/ngµy).
Trong qu¸ tr×nh di chuyÓn,ngay çc bé phËn trong néi bé mét b¨ng hµ còng cã tèc ®é kh¸c
nhau, v× vËy b¨ng hµ th-êng cã nhiÒu khe nøt, chiÒu réng ®«i khi ®¹t tíi vµi mÐt vµ chiÒu s©u tíi
vµi chôc mÐt. Çc khe nøt nµy th-êng cã mét líp tuyÕt máng phñ kÝn, nªn rÊt nguy hiÓm ®èi
víi nh÷ng nhµ th¸m hiÓm, nghiªn cøu b¨ng hµ.
Trong qu¸ tr×nh di chuyÓn, b¨ng hµ còng bµo mßn çc líp ®¸, vËn chuyÓn theo nã çc khèi
®¸ t¶ng ë tr-íc l-ìi b¨ng, ë hai bªn s-ên hoÆc ë gi÷a (nÕu cã sù gÆp nhau cña hai b¨ng hµ) t¹o
thµnh çc d¶i ®«i th¹ch ®Çu, ®«i th¹ch bê vµ ®«i th¹ch gi÷a.
VÒ mïa ®«ng, dßng ch¶y cña b¨ng hµ bao giê còng kÐo dµi, lÊn xuèng d-íi ®-êng giíi h¹n
tuyÕt. VÒ mïa xu©n, khi bé phËn ®Çu cña l-ìi b¨ng hµ tan thµnh n-íc, b¨ng hµ l¹i rót lui vÒ phÝa
trªn ®-êng giíi h¹n tuyÕt.
N-íc b¨ng tan lµ nguyªn nh©n g©y ra çc trËn lò mïa xu©n cña çc s«ng b¾t nguån ë çc
vïng nói cao. B¨ng hµ cã ë hÇu kh¾p çc ch©u lôc (trõ ¤xtr©ylia).
B¨ng hµ häc : Khoa häc nghiªn cøu vÒ nguån gèc ph¸t sinh, sù ph¸t triÓn, çc ho¹t ®éng vµ sù
ph©n bè ®Þa lÝ cña çc b¨ng hµ trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt. Hiªn nay, çc b¨ng hµ bao phñ kho¶ng trªn
10% diÖn tÝch çc lôc ®Þa vµ gi÷ l¹i mét khèi l-îng n-íc ngät b»ng kho¶ng 240 triÖu km 3.
B¨ng kÕt vÜnh cöu : líp b¨ng phñ l©u dµi (tõ hµng chôc ®Õn hµng v¹n n¨m) ë trªn mÆt vµ c¶
ë trong çc líp ®Êt s©u cña nh÷ng vïng cã khÝ hËu rÊt l¹nh ( vïng hai cùc vµ trªn çc nói cao).
B¨ng lôc ®Þa : líp b¨ng cøng vµ dµy ( tõ vµi tr¨m mÐt ®Õn 1500m) ,bao phñ nh÷ng diÖn tÝch
réng lín trªn çc ®¶o vïng B¾c cùc ( Gr¬nlen, Bapphin vv...) vµ trªn lôc ®Þa Nam cùc. B¨ng lôc
®Þa lu«n lu«n di chuyÓn tõ nh÷ng n¬i cao ë vïng trung t©m ra vïng ngoµi r×a, råi tr-ên xuèng
biÓn. Khi ®øt g·y, trë thµnh çc nói b¨ng tr«i. §é cao cña b¨ng næi trªn mÆt n-íc biÓn th-êng
tõ 30 ®Õn 50m. Çc nói b¨ng nµy rÊt nguy hiÓm cho tµu bÌ ®i l¹i trong çc biÓn vµ ®¹i d-¬ng
vïng gÇn cùc.
BËc thÒm : d¹ng ®Þa h×nh båi tô tr«ng gièng nh- nh÷ng bËc thÒm, ®-îc h×nh thµnh trong çc
thung lòng s«ng, trªn çc d¶i bê biÓn, bê hå do kÕt qu¶ h¹ thÊp mùc n-íc cña lßng s«ng, cña
biÓn hay cña hå, khi çc lo¹i ®Þa h×nh nµy bÞ n©ng cao.
Becbe : téc ng-êi sinh sèng tr-íc ®©y ë çc vïng nói thuéc B¾c Phi. T«n gi¸o chÝnh cña hä lµ ®¹o
Håi. Ng«n ng÷ Becbe còng lµ ng«n ng÷ cæ nhÊt ë vïng nµy ( hiÖn nay cßn ®-îc dïng ë mét sè
vïng nói thuéc çc quèc gia Angiªri vµ Mar«c). Sau nµy ng-êi Becbe chÞu ¶nh h-ëng cña v¨n

ho¸ vµ ng«n ng÷ Ar¸p, nªn ®-îc gäi lµ ng-êi Becbe - Ar¸p.
Bengali : ng«n ng÷ cña çc téc ng-êi sinh sèng ë vïng Bengan, ë phÝa ®«ng b¾c b¸n ®¶o ¢n
§é.
Bent«t : thuËt ng÷ chØ chung çc loµi sinh vËt sinh sèng ë ®¸y çc biÓn, ®¹i d-¬ng hoÆc ë ®¸y
çc
hå n-íc ngät.
Bª®uin : (BÐdouins) thuËt ng÷ chØ çc téc ng-êi Ar¸p sèng du môc trong çc hoang m¹c ë B¾c
Phi vµ Trung §«ng.
BÒ mÆt san b»ng : d¹ng ®Þa h×nh t-¬ng ®èi b»ng ph¼ng trªn çc lôc ®Þa ®-îc h×nh thµnh do
t¸c
®éng bµo mßn cña çc ngo¹i lùc. D¹ng ®Þa h×nh nµy tr-íc ®©y ®-îc gäi lµ b¸n b×nh nguyªn. X.
B¸n b×nh nguyªn.
BÕn c¶ng : kho¶ng bê biÓn, bê hå, bê s«ng ®-îc che khuÊt sãng, giã vv...thuËn lîi cho viÖc ra vµo,
tró Èn cña tµu, thuyÒn , x©y dùng çc c«ng tr×nh phôc vô cho viÖc giao th«ng, vËn t¶i vµ bèc dì
hµng ho¸.
Bich bang : (Bigbang=tiÕng næ lín) thuyÕt vÒ sù h×nh thµnh vò trô,cho r»ng vò trô lóc ®Çu chØ lµ
mét khèi vËt chÊt hÕt søc nhá bÐ,®Ëm ®Æc vµ v« cïng nãng goÞ lµ"nguyªn tö nguyªn thuû".Çc
nhµ thiªn v¨n häc còng gäi nã lµ "trøng vò trô."Çch ®©y 15 tØ n¨m,sau mét vô næ lín,vò trô
®-îc h×nh thµnh.HiÖn nay nã ®ang gi·n në vµ lo·ng dÇn.
Biªn ®é nhiÖt ®é : kho¶ng chªnh lÖch gi÷a nhiÖt ®é cùc tiÓu vµ nhiÖt ®é cùc ®¹i ghi ®-î
trong mét kho¶ng thêi gian (mét ngµy, mét th¸ng, mét n¨m...). VÝ dô : ë mét ®Þa ph-¬ng, nhiÖt
®é cùc tiÓu vµ cùc ®¹i trong mét ngµy ®ªm lµ 280C vµ 330C, chóng ta nãi : biªn ®é nhiÖt ®é
trong ngµy h«m ®ã lµ 50C, ë mét ®Þa ph-¬ng kh¸c, nhiÖt ®é cùc tiÓu vµ cùc ®¹i trong mét th¸ng
lµ: 180C vµ 250C , chóng ta nãi : biªn ®é nhiÖt ®é trong th¸ng ®ã lµ : 70C vv...
Biªn giíi : ®-êng ranh giíi ph©n chia l·nh thæ cã chñ quyÒn cña quèc gia nµy víi quèc gia kh¸c.
Biªn giíi quèc gia bao gåm : ®-êng biªn giíi trªn ®Êt liÒn ,®-êng biªn giíi trªn biÓn vµ ®-êng
biªn giíi trªn kh«ng. §-êng biªn giíi trªn ®Êt liÒn ®-îc v¹ch ra trªn c¬ së tho¶ thuËn gi÷a çc
quèc gia cã l·nh thæ tiÕp gi¸p, kÒ nhau. §-êng biªn giíi qu«c gia trªn ®Êt liÒn th-êng dùa vµo
çc yÕu tè tù nhiªn nh-: ®Þa h×nh (sèng nói, d¶i ®åi, thung lòng...), thuû v¨n (dßng ch¶y cña
s«ng, suèi,...) hoÆc theo çc ®-êng quy -íc nh- çc ®-êng th¼ng nèi çc ®iÓm mèc, çc ®-êng
kinh tuyÕn, vÜ tuyÕn vv...§-êng biªn giíi trªn biÓn lµ ranh giíi phÝa ngoµi cña vïng l·nh h¶i
cña quèc gia ®ã ®-îc quy ®Þnh ®óng theo luËt ph¸p vµ tËp qu¸n qu«c tÕ . Trong ®iÒu kiÖn l·nh
h¶i cña çc quèc gia kÒ nhau hoÆc ®èi diÖn cã sù chång lÊn lªn nhau, th× ®-êng biªn giíi trªn
biÓn sÏ ®-îc ho¹ch ®Þnh th«ng qua th-¬ng l-îng gi÷a çc bªn cã liªn quan. Cßn ®-êng biªn
giíi trªn kh«ng lµ ®-êng chiÕu th¼ng tõ biªn giãi trªn ®Êt liÒn vµ trªn biÓn lªn kh«ng ( ®Õn mét
®é cao nµo, th× hiÖn nay ch-a cã mét v¨n b¶n ph¸p lÝ nµo quy ®Þnh râ).
BiÕn chÊt : hiÖn t-îng thay ®æi tÝnh chÊt ( c¶ vÒ mÆt vËt lÝ vµ ho¸ häc) cña çc lo¹i ®¸ m¨cma
vµ trÇm tÝch th-êng trong ®iÒu kiÖn cã nhiÖt ®é cao vµ ¸p lùc lín. §iÌu kiÖn nµy chØ cã thÓ x¶y
ra khi çc líp ®¸ bÞ vïi s©u trong lßng ®Êt hoÆc n»m c¹nh çc lß m¨cma nãng ch¶y cña nói löa.

Mét sè lo¹i ®¸ biÕn chÊt th-ßng gÆp lµ: ®¸ g¬nai, ®¸ hoa,®¸ phiÕn th¹ch mica vv....
BiÓn : bé phËn cña ®¹i d-¬ng, n»m ë gÇn hoÆc xa ®Êt liÒn,, nh-ng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng, kh¸c
víi vïng n-íc cña ®¹i d-¬ng bao quanh (nh- vÒ nhiÖt ®é, ®é mÆn, chÕ ®é thuû v¨n, çc vËt liÖu
trÇm tÝch ®¸y, çc sinh vËt vv...). Theo thãi quen, thuËt ng÷ biÓn cßn dïng ®Ó gäi nh÷ng hå cã
diÖn tÝch rÊt lín nh-: biÓn Aran, biÓn Caxpi, biÓn ChÕt vv...Tuú theo vÞ trÝ (n»m ë ven bê hoÆc
¨n s©u vµo çc lôc ®Þa) mµ biÓn l¹i ph©n ra: biÓn ven bê, biÓn néi lôc hoÆc biÓn kÝn .... BiÓn ven
bê lµ nh÷ng biÓn n»m s¸t ngay bê çc lôc ®Þa . PhÇn lín çc biÓn nµy ®Òu réng, n«ng, cã chÕ ®é
thuû v¨n riªng vµ th-êng më réng ra ®¹i d-¬ng.
Còng cã khi phÝa ngoµi bi Ón cã ®¶o hoÆc quÇn ®¶o ng¨n çch víi ®¹i d-¬ng nh-: biÓn NhËt
B¶n, biÓn M¨ngs¬...BiÓn néi lôc hoÆc biÓn kÝn lµ nh÷ng biÓn n«ng,n»m lâm s©u vµo çc lôc ®Þa,
chØ th«ng víi ®¹i d-¬ng nhê nh÷ng eo biÓn hÑp nh- BiÓn §en, biÓn Bantich vv...§Æc biÖt, còng
cã biÓn n»m gi÷a ®¹i d-ong,nhê cã tÝnh ®éc ®¸o vÒ sinh vËt nh-: biÓn Xacgat víi rõng t¶o næi
ë gi÷a §¹i T©y D-¬ng......
BiÓn tho¸i : hiÖn t-îng n-íc biÓn rót ra xa bê lôc ®Þa, lµm cho diÖn tÝch ®Êt liÒn t¨ng lªn.
Nguyªn nh©n cña hiÖn t-îng nµy cã thÓ lµ do mùc n-íc cña ®¹i d-¬ng thÕ giíi h¹ thÊp xuèng
hoÆc do sù vËn ®éng n©ng lªn cña lôc ®Þa. HiÖn t-îng nµy tr¸i ng-îc víi hiÖn t-îng biÓn tiÕn.
HiÖn t-îng biÓn tiÕn vµ tho¸i lµ nh÷ng qu¸ tr×nh x¶y ra rÊt chËm ch¹p, l©u dµi vµ kÕ tiÕp nhau
trong suèt qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña çc lôc ®Þa.
BiÓn tiÕn : hiÖn t-îng n-íc biÓn trµn vµo ®Êt liÒn, phñ ngËp çc vïng ®Êt thÊp ven biÓn do
nguyªn nh©n lôc ®Þa dÇn dÇn bÞ h¹ thÊp hoÆc do mùc n-íc biÓn d©ng cao trong qu¸ tr×nh tan
b¨ng trªn çc lôc ®Þa. BiÓn tiÕn lµ hiÖn t-îng ng-îc l¹i víi biÓn tho¸i.
BiÓu ®å : h×nh thøc trùc quan ho¸ çc sè liÖu thèng kª trong çc mèi quan hÖ gi÷a sè l-îng,thêi
gian vµ kh«ng gian b»ng çc cÊu tróc ®å ho¹. VÝ dô: biÓu ®å c¬ cÊu çc ngµnh c«ng nghiÖp,
biÓu ®å ph¸t triÓn d©n sè thÕ giíi, biÓu ®å mËt ®é d©n sè, biÓu ®å ph©n bè d©n c- vv....
VÒ h×nh thøc biÓu hiÖn, biÓu ®å cã çc lo¹i : h×nh trßn, h×nh cét, h×nh vu«ng, ®-êng biÓu
diÔn vv...
B×nh nguyªn : lo¹i ®Þa h×nh thÊp,réng, bÒ mÆt t-¬ng ®èi b»ng ph¼ng, ®«i khi cã xen ®åi hoÆc
gîn sãng. §é cao trªn mùc n-íc biÓn kh«ng qu¸ 200m lµ b×nh nguyªn thÊp hay vïng ®Êt thÊp.
Tõ 200m ®Õn 500m lµ b×nh nguyªn cao hay vïng ®Êt cao, trªn 500m mµ bÒ mÆt vÉn t-¬ng ®èi
b»ng ph¼ng vµ cã s-ên dèc lµ cao nguyªn.( Çch ph©n lo¹i trªn ®©y phï hîp víi çc lo¹i ®Þa
h×nh bÞ b¨ng hµ bµo mßn ë «n ®íi . §èi víi çc lo¹i ®Þa h×nh ë nhiÖt ®íi cã lÏ vÒ mÆt h×nh th¸i
vµ ®é cao cã kh¸c, nh-ng ch-a ®-îc nghiªn cøu kÜ).
B×nh s¬n nguyªn : bé phËn réng lín cña ®Þa h×nh miÒn nói, cã bÒ mÆt t-¬ng ®èi b»ng ph¼ng,
®«i khi gîn sãng vµ bÞ nhiÒu thung lòng s©u c¾t xÎ. §é cao tõ 500 ®Õn 1000m. ThuËt ng÷ b×nh
s¬n nguyªn Ýt ®-îc sö dông trong çc tµi liÖu ®Þa lÝ. PhÇn nhiÒu nã ®-îc thay thÕ b»ng thuËt
ng÷ cao nguyªn. VÝ dô : cao nguyªn Trung Xibia, cao nguyªn Iran vv...Thùc ra, kh¸i niÖm cao
nguyªn cã kh¸c víi b×nh s¬n nguyªn ë chç : cao nguyªn bao giê còng cã s-ên rÊt dèc, cßn
b×nh s¬n nguyªn th× kh«ng.
Bi«tit : kho¸ng vËt silicat mµu ®en, thµnh phÇn gåm cã çc «xyt silic, nh«m, s¾t, mangan vµ kali.
Cßn gäi lµ mica ®en.

Bom nói löa : khèi dung nham ®Æc qu¸nh hoÆc ®· ®«ng cøng ( cã ®-êng kÝnh tíi vµi mÐt) ë
miÖng nói löa bÞ ®Èy bËt lªn kh«ng trung, kÌm theo tiÕng næ khi nói löa ho¹t ®éng.
Bora : lo¹i giã l¹nh, m¹nh nh- giã b·o th-êng xuÊt hiÖn trong nh÷ng th¸nh mïa ®«ng ë çc
vïng bê biÓn gÇn çc d·y nói cao ven H¾c H¶i vµ §Þa Trung H¶i. Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do sù
chªnh lÖch khÝ ¸p ®ét ngét gi÷a biÓn ( khÝ ¸p thÊp) vµ lôc ®Þa ( khi ¸p cao). Khi giã Bora thæi,
th-êng ®em theo m-a tuyÕt lín, kÐo dµi tíi vµi ngµy.
Bãc mßn : ( denudation) hiÖn t-îng ph¸ huû çc lo¹i ®Êt ®¸ do ngo¹i lùc (n-íc, b¨ng hµ, giã
v.v...) b»ng çch bãc dÇn tõng líp máng trªn mÆt vµ vËn chuyÓn çc s¶n phÈm phong ho¸ ®i n¬i
kh¸c.
Bãn lãt, Bãn ph©n lãt : biÖn ph¸p kÜ thuËt trong n«ng nghiÖp ®-îc thùc hiÖn b»ng çch
bãn ph©n tr-íc khi gieo h¹t hoÆc trång cÊy çc c©y trång, nh»m môc ®Ých cung cÊp ®Çy ®ñ çc
chÊt dinh d-ìng cho thùc vËt trong giai ®o¹n ®Çu cña qu¸ tr×nh sinh tr-ëng.
Bãn Thóc, bãn ph©n thóc : biÖn ph¸p kÜ thuËt n«ng nghiÖp ®-îc thùc hiÖn b»ng çch bãn
thªm ph©n, chuÈn bÞ cho thùc vËt b-íc vµo mét giai ®o¹n quan träng cña qu¸ tr×nh sinh tr-ëng,
nh»m ®Èy m¹nh viÖc n©ng cao n¨ng suÊt. VÝ dô : bãn thóc cho c©y ®Ó chuÈn bÞ cho giai ®o¹n ra
hoa, kÕt qu¶ vv...
Bãng th¸m kh«ng : bãng b¬m lo¹i khÝ nhÑ, dïng trong çc tr¹m nghiªn cøu khÝ t-îng ®Ó th¶
lªn çc tÇng khÝ quyÓn trªn cao. Bãng th-êng mang theo mét m¸y ph¸t v« tuyÕn ®Ó chuyÓn vÒ
mÆt ®Êt nh÷ng th«ng tin vÒ t×nh tr¹ng cña çc yÕu tè khÝ t-îng trªn cao nh- : nhiÖt ®é, khÝ ¸p,
giã vv...
B«xit : lo¹i ®¸ trÇm tÝch cã mµu hång, n©u vv...Thµnh phÇn chñ yÕu gåm cã : hy®r«xit nh«m lÉn
víi çc chÊt kh¸c nh- : s¾t, silic ...Tõ b«xit cã thÓ t¸ch ra chÊt alumin ( Al 2O3), nguyªn liÖu
chÝnh ®Ó luyÖn nh«m trong çc lß ®iÖn ph©n.
Båi tÝch : t¸c ®éng båi ®¾p vµ tÝch tô phï sa cña mét con s«ng. Bån ®Þa : ®Þa h×nh tròng, thÊp,
d¹ng chËu hoÆc lßng ch¶o, h×nh thµnh do kÕt qu¶ cña nhiÒu qu¸ tr×nh ®Þa chÊt nh- : sù sôt lón
cña mét bé phËn vá Tr¸i §Êt, sù bµo mßn cña b¨ng hµ vv...Bån ®Þa thÊp nhÊt trªn bÒ mÆt Tr¸i
§Êt lµ bån ®Þa Tu«cphan , n»m ë phÝa ®«ng d·y Thiªn S¬n thuéc ®Êt T©n C-¬ng, Trung Quèc
(154m d-íi mùc n-íc biÓn). Cã nh÷ng bån ®Þa bÞ ngËp n-íc, t¹o thµnh çc hå nh- : hå Caxpi,
hå Aran vv... Bån ®Þa cßn gäi lµ vïng tròng.
Bê biÓn : d¶i ®Êt tiÕp xóc víi mÐp n-íc biÓn vµ chÞu t¸c ®éng qua l¹i gi÷a biÓn vµ ®Êt liÒn. Ph¹m
vi cña d¶i bê biÓn ®-îc giíi h¹n trªn ®Êt liÒn ë chç mùc n-íc biÓn trµn vµo xa nhÊt
khi thuû triÒu lªn hoÆc khi cã giã b·o, cßn ë ngoµi biÓn lµ kho¶ng n-íc, mµ t¸c ®éng cña
sãng kh«ng cßn ¶nh h-ëng g× ®Õn ®¸y biÓn.
Bê lôc ®Þa : bé phËn cña r×a lôc ®Þa t-¬ng ®èi b»ng ph¼ng, n»m ë phÝa ngoµi dèc lôc ®Þa, cã ®é
dèc trung b×nh kho¶ng trªn d-íi 1/300, réng tõ 100 ®Õn 1000km., vµ chÊm døt ë mét vïng
cã ®é s©u tõ 2000 ®Õn 5000m. Ngoµi bê lôc ®Þa lµ ®¸y ®¹i d-¬ng.
Bua : (Boers) d©n téc sinh sèng ë Nam Phi, vèn lµ dßng dâi nh÷ng ng-êi d©n gèc Hµ Lan di
c- ®Õn ®©y vµo gi÷a thÕ kØ 17. §· lËp nen hai quèc gia : n-íc Céng hoµ Tranxvan vµ n-íc tù trÞ
¤rªngi¬.

bôi tinh th¹ch : ( Bôi vò trô) khèi vËt chÊt nhá, r¶i r¸c trong kh«ng gian vò trô víi mËt ®é
tËp trung thÊp. Gi¶ thuyÕt vÒ sù h×nh thµnh Tr¸i §Êt cña O. Xmit ®· cho r»ng : Tr¸i §Êt lµ mét
thiªn thÓ ®-îc h×nh thµnh tõ mét ®¸m m©y bôi tinh th¹ch. Nh÷ng h¹t bôi nµy, khi bÞ søc hót cña
Tr¸i §Êt, r¬i vµo líp khÝ quyÓn, bèc ch¸y s¸ng rùc, trë thµnh çc ng«i sao sa.
bïn lôc nguyªn : bïn trÇm tÝch ë thÒm lôc ®Þa cã nguån gèc tõ nh÷ng vËt liÖu trªn lôc ®Þa, bÞ
x©m thùc vµ bÞ cuèn tr«i xuèng biÓn theo çc dßng ch¶y.
bïng næ d©n sè : sù ph¸t triÓn d©n sè v-ît bËc vÒ sè l-îng ®· x¶y ra ë çc n-íc ch©u ¢u vµo
thÕ kØ 19, khi tØ lÖ sinh vÉn kh«ng thay ®æi, nh-ng tØ lÖ tö gi¶m xuèng rÊt thÊp, nhê nh÷ng tiÕn
bé vÒ y tÕ, vµ nhê viÖc c¶i thiÖn nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t.
HiÖn nay, hiÖn t-îng bïng næ d©n sè vÉn ®ang x¶y ra, chñ yÕu trong çc n-íc ®ang ph¸t triÓn
ë ch©u Phi, ch©u A vµ ch©u MÜ Latinh.
bøc x¹ : qu¸ tr×nh to¶ n¨ng l-îng cña mét vËt thÓ. Bøc x¹ mÆt trêi lµ qu¸ tr×nh to¶ n¨ng l-îng
cña MÆt Trêi ra kho¶ng kh«ng gian vò trô. Mét phÇn xuèng ®Õn mÆt ®Êt d-íi h×nh thøc nhiÖt
n¨ng, lµm cho mÆt ®Êt nãng lªn. MÆt ®Êt ban ngµy tiÕp thu ®-îc nhiÖt n¨ng cña MÆt Trêi, ban
®ªm l¹i bøc x¹ ra kh«ng trung, råi dÇn dÇn l¹nh ®i.
B-ng : (miÒn Nam) chç ®Êt tròng gi÷a çnh ®ång, mïa kh« kh«ng cã n-íc ®äng, mïa m-a th×
n-íc ®äng kh¸ s©u vµ cã cá l¸c mäc. Mïa n-íc ë b-ng th-êng cã rÊt nhiÒu ç ®ång.

C

cacao : thuËt ng÷ cã gèc tõ tiÕng ®Þa ph-¬ng cña thæ d©n Trung MÜ, chØ mét lo¹i c©y trång ë xø
nãng, qu¶ cã nhiÒu h¹t nhá n»m trong mét vá cøng. Ng-êi Ax¬tÕch x-a kia dïng hét cacao rang
vµng, t¸n nhá trén víi ng« (b¾p) vµ ít lµm thøc ¨n. Bét cacao hiªn nay ®-îc dïng phæ biÕn trªn
thÕ giíi ®Ó lµm thøc uèng, lµm kÑo vµ s«c«la. Ngµy nay, cacao ®· trë thµnh mét c©y thùc phÈm
cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao, ®-îc ®em sang trång ë nhiÒu vïng nhiÖt ®íi ch©u Phi vµ ch©u A ( kÓ c¶ ë
miÒn Nam n-íc ta).
cacbon §i«xit : X. khÝ cacb«nic
cacbon phãng x¹ : tªn gäi cña chÊt ®ång vÞ C14 . ChÊt nµy cã ®Æc tÝnh tù ph©n huû trong mét
kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh. Ng-êi ta nghiªn cøu tÝnh chÊt tù ph©n huû cña C 14 ®Ó cã thÓ x¸c ®Þnh
®-îc tuæi cña çc ho¸ th¹ch chøa nã.
Çch m¹ng c«ng nghiÖp : cuéc thay ®æi lín vÒ kÜ thuËt s¶n xuÊt tõ lao ®éng thñ c«ng sang
lao ®éng c¬ giíi víi m¸y mãc.Cuéc Çch m¹ng c«ng nghiÖp b¾t ®Çu tr-íc tiªn ë n-íc Anh víi
ngµnh dÖt vµo nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kØ 18 vµ c¬ b¶n hoµn thµnh vµo nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kØ
19. Cuéc Çch m¹ng c«ng nghiÖp kh«ng chØ hoµn toµn thay ®æi kÜ thuËt s¶n xuÊt, t¹o ra c¬ së
vËt chÊt cho chñ nghÜa t- b¶n ë ch©u ¢u,mµ cßn më ®Çu cho thêi ®¹i §¹i c«ng nghiÖp c¬ khÝ,
më réng sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi, lµm xuÊt hiÖn nhiÒu ngµnh s¶n xuÊt míi, xóc tiÕn sù
h×nh thµnh çc ®« thÞ vµ çc trung t©m c«ng nghiÖp. TiÒn ®Ò cña cuéc Çch m¹ng c«ng nghiÖp lµ
nh÷ng tiÕn bé lín lao vÒ lÜnh vùc khoa häc kÜ thuËt trong thÕ kØ 18 vµ th¾ng lîi cña cuéc çch
m¹ng x· héi chèng phong kiÕn cña giai cÊp t- s¶n ë Anh vµ Ph¸p trong çc thÕ kØ 17-18.

Çch m¹ng khoa häc-kÜ thuËt hiÖn ®¹i : thuËt ng÷ dïng ®Ó chØ cuéc çch m¹ng khoa
häc kÜ thuËt b¾t ®Çu tõ gi÷a thÕ kØ 20, ph©n biÖt víi cuéc çch m¹ng khoa häc kÜ thuËt ®· x¶y ra
vµo gi÷a thÕ kØ 19. TiÒn ®Ò cña cuéc Çch m¹ng KHKT hiÖn ®¹i lµ nh÷ng ph¸t minh vÒ KHKT
tõ cuèi thÕ kØ 19 ®Õn ®Çu thÕ kØ 20. Cuéc Çch m¹ngKHKT hiÖn ®¹i cã 2 giai ®o¹n: giai ®o¹n 1
tõ n¨m 1940 ®Õn n¨m 1970 vµ giai ®o¹n 2 tõ n¨m 1970 ®Õn nay. §Æc tr-ng c¬ b¶n cña giai
®o¹n ®Çu lµ: sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ çc ngµnh khoa häc kÜ thuËt,phï hîp víi thêi k× kh«i phôc
vµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÕ giíi ®· bÞ kiÖt quÖ sau chiÕn tranh, tËp trung vµo bèn h-íng chñ
yÕu : t¨ng c-ßng khai th¸c çc nguån n¨ng l-îng míi, më réng çc c¬ së nguyªn vËt liÖu, n©ng
cao n¨ng suÊt lao ®éng vµ ®Èy m¹nh ph¹m vi nghiªn cøu ra çc ®¹i d-¬ng vµ kho¶ng kh«ng vò
trô. §Æc tr-ng cña giai ®o¹n hai lµ tËp trung vµo çc h-íng: a) thay thÕ vµ gi¶m bít viÖc sö dông
çc nguån n¨ng l-îng,nguyªn vËt liÖu truyÒn thèng, b) t¨ng c-êng tr×nh ®é tù ®éng ho¸ trong
c«ng nghiÖp, c) ph¸t triÓn m¹nh çc ngµnh c«ng nghÖ sinh häc ®Ó cã ®-îc nh÷ng s¶n phÈm
míi,cã n¨ng suÊt cao,phÈm chÊt tèt , d) ph¸t triÓn nhanh vµ kh«ng ngõng hoµn thiÖn kÜ thuËt
®iÖn tö vµ tin häc.
Çch m¹ng tr¾ng : thuËt ng÷ ®-îc dïng ë ¢n §é ®Ó chØ sù thay ®æi lín lao trong ngµnh ch¨n
nu«i, nhê ®ã mµ n¨ng suÊt s÷a tr©u, bß ®-îc t¨ng v-ît bËc.
Çch m¹ng xanh : thuËt ng÷ ®-îc dïng ®Ó chØ sù thay ®æi lín lao trong n«ng nghiÖp, t¹o ra
mét qu¸ tr×nh t¨ng tr-ëng v-ît bËc vÒ s¶n xuÊt l-¬ng thùc trong çc n-íc ®ang ph¸t triÓn, sau
khi ®· ®-a vµo s¶n xuÊt ®¹i trµ mét sè gièng lóa míi,cã n¨ng suÊt cao (chñ yÕu lµ lóa m× vµ lóa
n-íc). Mªhic« vµ ¢n §é lµ nh÷ng n-íc ®· ®i ®Çu trong cuéc Çch m¹ng xanh vµ ®· tho¸t khái
n¹n ®ãi trong nh÷ng n¨m gi÷a thÕ kØ 20.
HiÖn nay,ë Philippin ®· thµnh lËp ViÖn Nghiªn cøu lóa quèc tÕ, chuyªn nghiªn cøu vÒ çch lai
t¹o ra nh÷ng gièng lóa míi, cã n¨ng suÊt cao. Nh÷ng gièng nµy ®· ®-îc phæ biÕn vµ trång ë
nhiÒu n-íc ch©u A.
cacten : tæ chøc kÕt hîp nhiÒu xÝ nghiÖp ®éc lËp trong mét ngµnh c«ng nghiÖp ( nhiÒu khi thuéc
çc n-íc kh¸c nhau) nh»m b¶o vÖ gi¸ b¸n çc s¶n phÈm b»ng çch h¹n chÕ viÖc s¶n xuÊt hoÆc
viÖc c¹nh tranh gi÷a çc xÝ nghiÖp víi nhau.
cacxt¬ : lo¹i ®Þa h×nh ®éc ®¸o h×nh thµnh trong çc líp ®¸ v«i. Trong ®Þa h×nh cacxt¬ th-êng cã
nh÷ng hang ®éng, nh÷ng cöa biÕn, cöa hiÖn cña çc dßng ch¶y vv... ThuËt ng÷ cacxt¬ b¾t nguån
tõ tªn mét ®Þa ph-¬ng ë Nam T- (cò), n¬i cã nh÷ng cao nguyªn ®¸ v«i, rÊt ®iÓn h×nh cho lo¹i ®Þa
h×nh nµy.
C¶i çch ruéng ®Êt : sù thay ®æi cã tÝnh chÊt çch m¹ng d©n chñ,chèng phong kiÕn vÒ chÕ ®é
chiÕm h÷u vµ sö dông ruéng ®Êt. ¥ çc n-íc t- b¶n,c¶i çch ruéng ®Êt nh»m môc ®Ých thóc ®Èy
sù ph¸t triÓn chñ nghÜa t- b¶n trong n«ng nghiÖp vµ trong nÒn kinh tÕ nãÝ chung,cßn ë çc n-íc
tiÕn hµnh qu¸ tr×nh çch m¹ng d©n téc, d©n chñ vµ x· héi chñ nghÜa,c¶i çch ruéng ®Êt nh»m
môc ®Ých xo¸ bá chÕ ®é ruéng ®Êt phong kiÕn,®Þa chñ, thùc hiÖn khÈu hiÖu"ng-êi cµy coa
ruéng" b»ng çch tÞch thu hoÆc tr-ng thu ruéng ®Êt cña ®Þa chñ,quèc h÷u ho¸ ruéng ®Êt vµ chia
cho n«ng d©n.
c¶i t¹o tù nhiªn : tæ hîp çc biÖn ph¸p nh»m kh¾c phôc nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh«ng thuËn
lîi ®Ó phôc vô cho nh÷ng môc ®Ých nhÊt ®Þnh nh- : b¶o vÖ s¶n xuÊt, b¶o vÖ søc khoÎ cho con

ng-êi...ViÖc ®µo hå chøa n-íc, lµm çc c«ng tr×nh thuû lîi, trång rõng vv....®Òu lµ nh÷ng c«ng
tr×nh c¶i t¹o tù nhiªn. Tuy nhiªn, viÖc c¶i t¹o tù nhiªn ph¶i hîp lÝ, thuËn víi çc quy luËt tù nhiªn,
nÕu kh«ng, tù nhiªn sÏ "tr¶ thï con ng-êi" vµ g©y ra nh÷ng hËu qu¶ xÊu kh«ng thÓ l-êng hÕt
®-îc.
cambri : ( Cm) kØ ®Çu tiªn trong ®¹i Cæ sinh, kÐo dµi trong kho¶ng 80 triÖu n¨m. Trong kØ Cambri
®· cã sù ph¸t triÓn cña mét sè loµi sinh vËt ®¬n gi¶n.
camp«t : (Campos) thuËt ng÷ cã gèc tõ tiÕng Bå §µo Nha chØ kiÓu xavan cã nh÷ng d¶i rõng hµnh
lang trªn çc cao nguyªn ë Braxin.
canguru : thó ¨n cá ë ch©u Uc, cã hai ch©n sau rÊt dµi. ChiÒu cao khi ®øng tíi 1,5m. Di chuyÓn
chñ yÕu b»ng ®éng t¸c nh¶y. Canguru cã çi tói ë bông ®Ó ®ùng vµ nu«i con míi ®Î trong vßng 6
th¸ng.
canh«n : thuËt ng÷ gèc tiÕng T©y Ban Nha chØ lo¹i thung lòng s«ng bÞ c¾t xÎ s©u, hÑp, cã s-ên lµ
v¸ch ®¸ dèc ®øng. Næi tiÕng nhÊt trªn thÕ giíi lµ çc canh«n cña s«ng C«l«ra®« ë Hoa K× (dµi
trªn 3.000km, s©u tíi 1.800m). Cßn gäi lµ hÎm s«ng.
canxit : kho¸ng vËt mµu tr¾ng, vµng hoÆc hång nh¹t, cã thµnh phÇn chñ yÕu lµ cacb«nat canxi
(CaCO3) nguyªn chÊt hoÆc lÉn manhª, s¾t, mangan, kÏm vv...
çn c©n Èm : t-¬ng quan so s¸nh gi÷a l-îng n-íc r¬i (mm) vµ l-îng bèc h¬i (mm) ë mét ®Þa
®iÓm, trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh (n¨m, th¸ng, vv...). Çn c©n Èm lµ d-¬ng, nÕu l-îng
bèc h¬i nhá h¬n l-îng n-íc r¬i, lµ ©m nÕu l-îng bèc h¬i lín h¬n l-îng n-íc r¬i.
çn c©n bøc x¹ : t-¬ng quan so s¸nh gi÷a l-îng bøc x¹ thu ®-îc vµ mÊt ®i. Cã çn c©n bøc x¹
khÝ quyÓn vµ çn c©n bøc x¹ mÆt ®Êt. Tham gia vµo çn c©n bøc x¹ khÝ quyÓn, trong phÇn thu cã
l-îng bøc x¹ trùc tiÕp, l-îng bøc x¹ t¸n x¹ cña MÆt Trêi, l-îng bøc x¹ cña mÆt ®Êt. Trong phÇn
mÊt ®i, cã l-îng bøc x¹ cña chÝnh b¶n th©n khÝ quyÓn h-íng vÒ mÆt ®Êt vµ ra kho¶ng kh«ng gian
vò trô.
Tham gia vµo çn c©n bøc x¹ mÆt ®Êt, trong phÇn thu cã l-îng bøc x¹ trùc tiÕp vµ t¸n x¹ cña
MÆt Trêi, cña khÝ quyÓn. Trong phÇn mÊt ®i,cã l-îng bøc x¹ nhiÖt cña chÝnh mÆt ®Êt. Çn c©n
bøc x¹ còng cã d-¬ng (nÕu phÇn thu lín h¬n phÇn mÊt ®i) vµ ©m ( nÕu phÇn thu nhá h¬n phÇn
mÊt ®i).
Çn c©n n-íc : X. C©n b»ng n-íc
çn c©n th-¬ng m¹i : t-¬ng quan so s¸nh vÒ gi¸ trÞ hµng ho¸ (hoÆc gi¸ trÞ tiÒn tÖ) gi÷a viÖc
nhËp khÈu vµ xuÊt khÈu cña mét n-íc. Sù so s¸nh nµy th-êng ®-îc biÓu hiÖn d-íi d¹ng mét
b¶ng thèng kª ®èi chiÕu trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh.
Khi gi¸ trÞ çc hµng nhËp khÈu t-¬ng ®-¬ng víi gi¸ trÞ çc hµng xuÊt khÈu th× çn c©n th¨ng
b»ng. NÕu gi¸ trÞ çc hµng nhËp khÈu nhá h¬n th× lµ xuÊt siªu, nÕu lín h¬n th× lµ nhËp siªu.
C¶ng : khu vùc ë bê biÓn hoÆc ë bÕn s«ng cã çc c«ng tr×nh x©y dùng vµ trang,thiÕt bÞ phôc vô cho
viÖc neo, ®Ëu çc tµu,thuyÒn, ®æ bé hµnh kh¸ch,bèc dì hµng ho¸ vµ thùc hiÖn çc dÞch vô söa
ch÷a kÜ thuËt, b¶o qu¶n hµng ho¸, vµ qu¶n lÝ çc c«ng viÖc kh¸c thuéc ph¹m vi vËn t¶i ®-êng
thuû.

C¶ng quèc tÕ : c¶ng lín, n»m trªn çc ®-êng giao th«ng quèc tÕ, ®-îc trang bÞ tèt,cã tr×nh ®é
qu¶n lÝ cao, cã kh¶ n¨ng phôc vô cho çc tµu n-íc ngoµi ra,vµo ®Ó bèc dì hµng ho¸, söa ch÷a vµ
tiÕp tÕ nhiªn liÖu.
C¶ng tù do : c¶ng cã chÕ ®é -u ®·i vÒ mÆt thuÕ quan. C¶ng tù do cã hai h×nh thøc : c¶ng tù do
hoµn toµn vµ c¶ng tù do h¹n chÕ. Çc c¶ng tù do hoµn toµn kh«ng chÞu sù kiÓm so¸t cña çc c¬
quan h¶i quan cña n-íc së t¹i, hµng ho¸ ra vµo c¶ng ®Òu ®-îc miÔn thuÕ xuÊt, nhËp, cßn ®èi víi
çc c¶ng tù do h¹n chÕ, th× mét sè hµng ho¸ ph¶i nép thuÕ nhËp khÈu vµ chÞu sù kiÓm so¸t cña
h¶i quan, mét sè kh¸c ®-îc miÔn vµ còng kh«ng chÞu sù kiÓm so¸t cña h¶i quan.
canhkina : tªn mét gièng c©y th©n gç to, cã nguån gèc ë Nam MÜ, ®-îc ®-a sang trång ë
In®«nªxia ®Ó lÊy chÊt Quinin cã trong vá c©y, dïng lµm thuèc ch÷a sèt rÐt vµ chÕ r-îu bæ.
C¶nh quan : ( landshaft ) theo nghÜa réng cã thÓ hiÓu t-¬ng tù nh- thuËt ng÷ phong c¶nh. VÝ dô :
c¶nh quan miÒn nói, c¶nh quan ®ång b»ng vv...§ã lµ c¶nh (nh×n thÊy ®-îc) cña mét vïng, mét
khu vùc trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt, cã nh÷ng ®Æc ®iÓm nhÊt ®Þnh vÒ thiªn nhiªn (®Þa h×nh, khÝ hËu,
thuû v¨n, ®éng thùc vËt vv...) hoÆc vÒ nh÷ng c«ng tr×nh do con ng-êi t¹o ra nh- : nhµ cöa, ®ång
ruéng, kªnh m¸ng vv...Trong çc tµi liÖu ®Þa lÝ, ng-êi ta th-êng nãi tíi çc c¶nh quan tù nhiªn,
c¶nh quan v¨n ho¸ hay nh©n sinh vv...Theo nghÜa hÑp, c¶nh quan cã thÓ hiÓu lµ mét ®¬n vÞ c¬
b¶n cña sù ph©n chia çc t«ng hîp thÓ l·nh thæ trong hÖ thèng ph©n vÞ ®Þa lÝ tù nhiªn. §ã lµ mét
bé phËn cña líp vá ®Þa lÝ,t-¬ng ®èi thuÇn nhÊt trong cÊu tróc, kh¸c víi çc bé phËn kh¸c do tÝnh
®Æc thï cña sù kÕt hîp cã tÝnh quy luËt cña çc thµnh phÇn,çc mèi quan hÖ bªn trong vµ çc
mèi liªn hÖ gi÷a nã víi çc ®¬n vÞ thÊp h¬n (c¶nh khu,c¶nh diÖn vv...)
C¶nh quan b¨ng tÝch : c¶nh quan cña mét bé phËn ®Êt ®ai trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt, tr-íc ®©y ®·
bÞ b¨ng hµ bao phñ ( trong thêi k× b¨ng hµ). §Æc ®iÓm cña lo¹i c¶nh quan nµy lµ cã çc s¶n phÈm
do b¨ng hµ t¹o ra nh- : çc d¶i ®«i th¹ch, çc ®åi ®«i th¹ch, çc hå b¨ng hµ, çc çnh ®ång b¨ng
tÝch vv...C¶nh quan b¨ng tÝch rÊt phæ biÕn ë PhÇn Lan, ë §«ng ¢u vv...
caolanh : ®Êt sÐt tr¾ng, cã thµnh phÇn chñ yÕu lµ kho¸ng vËt Kaolinit ( Al 2OH2Si2O5). §-îc sö
dông trong c«ng nghiÖp ho¸ chÊt, c«ng nghiÖp giÊy, sµ phßng vµ lµm ®å sø.
cao l-¬ng : (Sorgho) c©y l-¬ng thùc phô cho h¹t, cã nguån gèc ë ch©u Phi, ¢n §é vµ Trung
Quèc. Th©n c©y cao, gièng c©y ng«, h¹t mäc thµnh chïm ë trªn ngän.
Cao nguyªn : ®Þa h×nh thuéc miÒn nói,cã bÒ mÆt t-¬ng ®èi b»ng ph¼ng, hoÆc gîn sãng, ®«i khi
cã ®åi. §é cao tõ 500m trë lªn. Cao nguyªn bao giê còng cã s-ên rÊt dèc, nhiÒu khi trë thµnh
v¸ch ®øng. VÒ nguån gèc, cao nguyªn cã thÓ h×nh thµnh do t¸c ®éng bµo mßn, san b»ng l©u dµi
çc lo¹i ®Þa h×nh hoÆc do bÞ mét lãp ®¸ phun trµo dµy nh- ®¸ badan phñ lªn trªn mÆt. ¥ n-íc ta,
Méc Ch©u lµ mét cao nguyªn bãc mßn, cßn B¶o Léc lµ mét cao nguyªn bÒ mÆt cã phñ ®¸
badan.
car- : ®Þa h×nh ®¸ v«i bÞ c¾t xÎ m¹nh. Cßn gäi lµ ®Þa h×nh ®¸ tai mÌo. Nh÷ng chç ®¸ nh« lªn, s¾c,
nhän cao tõ vµi cm ®Õn vµi chôc cm. Lo¹i ®Þa h×nh nµy nhiÒu khi cã diÖn tÝch rÊt réng, t¹o thµnh
çc çnh ®ång car-.
catinga : kiÓu rõng th-a gåm çc lo¹i c©y -a h¹n ë Braxin.
Çt kÕt : lo¹i ®¸ trÇm tÝch ®-îc h×nh thµnh do sù g¾n kÕt çc h¹t çt b»ng çc lo¹i xi m¨ng silic,
canxi, «xit s¾t vv...Tuú theo çc lo¹i chÊt g¾n kÕt kh¸c nhau, mµ ®¸ cã çc mµu s¾c tõ x¸m s¸ng

®Õn hång,®á gan gµ vv...§¸ çt kÕt tr-íc ®©y vÉn gäi lµ sa th¹ch. Çt kÕt ®-îc dïng lµm ®¸ mµi
dao, lµm cèi ®¸ hoÆc lµm ®¸ x©y dùng.
CÊm vËn : chÝnh s¸ch ng¨n c¶n,h¹n chÕ,quan hÖ kinh tÕ,th-¬ng m¹i cña céng ®ång çc quèc gia
trªn thÕ giíi ®èi víi mét n-íc bÞ coi lµ cã ý ®å ®e do¹ hoµ b×nh,an ninh quèc tÕ. CÊm vËn cã thÓ
tõng phÇn hoÆc toµn bé ®èi víi viÖc xuÊt, nhËp khÈu çc lo¹i vò khÝ, nguyªn vËt liÖu, ngo¹i tÖ,
çc th«ng tin vÒ khoa häc-kÜ thuËt, c«ng nghÖ vv...HiÕn ch-¬ng Liªn HiÖp Quèc còng thõa nhËn
biÖn ph¸p cÊm vËn coi nh- mét biÖn ph¸p phßng ngõa, b¶o vÖ hoµ b×nh thÕ giíi. ViÖt Nam tr-íc
®©y ®· tõng bÞ Hoa K× cÊm vËn. ChØ tõ th¸ng 2 n¨m 1994, lÖnh nµy míi ®-îc b·i bá.
C©n b»ng n-íc : t-¬ng quan so s¸nh gi÷a l-îng n-íc ®-îc cung cÊp,l-îng n-íc mÊt ®i, l-îng
n-íc cßn l¹i trªn ph¹m vi toµn Tr¸i §Êt hay ë mét l·nh thæ ( mét vïng, mét l-u vùc s«ng, mét
hå n-íc,mét thöa ruéng vv...) trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh (n¨m, th¸ng, tuÇn...). Çc
®èi t-îng tÝnh to¸n bao gåm: toµn bé l-îng n-íc r¬i,l-îng h¬i n-íc ng-ng tô, l-îng dßng ch¶y
trªn mÆt vµ d-íi ®Êt, l-îng bèc h¬i, l-îng n-íc gi÷ l¹i trong thæ nh-ìng, trong c¬ thÓ sinh vËt
vv... Còng gäi lµ : Çn c©n n-íc.
cËn nhiÖt ®íi : X. §íi cËn nhiÖt
cÊu t¹o Tr¸i §Êt : theo dù ®o¸n cña çc nhµ khoa häc th× Tr¸i §Êt hiÖn nay lµ mét hµnh tinh
®ang trong qu¸ tr×nh nguéi dÇn. CÊu t¹o cña nã gåm cã nhiÒu líp ®ång t©m. Lâi n»m ë trong
cïng cã b¸n kÝnh kho¶ng 3400km, ®-îc cÊu t¹o do çc lo¹i ®¸ nãng ch¶y cã tØ träng gÇn 12.
Ngoµi lâi lµ líp trung gian, cã ®é dµy 2900km vµ tØ träng gÇn 5. Bªn ngoµi líp trung gian lµ líp
®¸ qu¸nh. Líp nµy ®-îc biÕt tíi nhiÒu h¬n, v× m¨cma bÞ nÐn ë ®ã cã thÓ trµo lªn mÆt ®Êt thµnh
çc dßng dung nham nãng ®á. Trong líp ®¸ qu¸nh còng cã nh÷ng vËn ®éng chËm ch¹p cña
m¨cma dÎo. Ngoµi cïng lµ líp vá máng gåm çc lo¹i ®¸ nguéi cøng. Líp vá Tr¸i §Êt l¹i ph©n ra
hai líp : líp vá ®¹i d-¬ng, chñ yÕu gåm çc lo¹i ®¸ nÆng thuéc nhãm badan vµ líp vá lôc ®Þa,
dµy h¬n, nh-ng cã tØ träng nhá h¬n, chñ yÕu gåm çc lo¹i ®¸ nhÑ thuéc nhãm granit.
CÊu tróc d©n sè : X. KÕt cÊu d©n sè
CÊu tróc ®¸ : ®Æc ®iÓm vÒ sù s¾p xÕp nh÷ng kho¸ng vËt cã kÝch th-íc,h×nh d¸ng kh¸c nhau
trong mét lo¹i ®¸. CÊu tróc ®¸ lµ mét c¨n cø ®Ó ph©n biÖt çc lo¹i ®¸.
CÊu tróc ®Êt : ®Æc ®iÓm vÒ sù g¾n kÕt çc phÇn tö ®Êt thµnh çc khèi cã ®é bÒn, h×nh d¸ng,
kÝch th-íc, kh¸c nhau. CÊu tróc ®Êt cã ¶nh h-ëng ®Õn ®é tho¸ng khÝ vµ chÕ ®é l-u th«ng n-íc
trong thæ nh-ìng.
cÇu vång : hiÖn t-îng quang häc th-êng xuÊt hiÖn trªn bÇu trêi sau nh÷ng c¬n m-a vÒ mïa h¹.
CÇu vång bao giê còng hiÖn ra ë phÝa ®èi diÖn víi MÆt Trêi, d-íi d¹ng mét vµnh cung ngò s¾c.
Së dÜ cã hiÖn t-îng nµy lµ v× ¸nh s¸ng MÆt Trêi khi chiÕu qua çc giät n-íc m-a li ti cßn l¬ löng
trong khÝ quyÓn ®· bÞ khóc x¹, ph¶n x¹ vµ ph©n tÝch ra thµnh quang phæ b¶y mµu, gièng nh- khi
¸nh s¸ng ®i qua mét l¨ng kÝnh.
c©y b¸ h-¬ng : (cÌdre) c©y lín thuéc líp Th«ng, mäc ë ch©u A vµ ch©u Phi, cã cµnh xoÌ ngang
thµnh tõng tÇng. Gç b¸ h-¬ng cã mïi th¬m. Tr-íc kia, nh÷ng khu rõng b¸ h-¬ng réng lín ë
LiB¨ng rÊt næi tiÕng thÕ giíi. Ng-êi Ai CËp x-a rÊt chuéng dïng gç b¸ h-¬ng cña Li B¨ng ®Ó x©y
cÊt cung ®iÖn. DÇu vµ nhùa b¸ h-¬ng ®-îc dïng ®Ó tÈm v¶i -íp x¸c.

c©y b¸nh m× : (Artocarpe) c©y mäc phæ biÕn trªn çc ®¶o thuéc ch©u §¹i D-¬ng. L¸ gièng l¸
®u ®ñ, qu¶ gièng nh- qu¶ mÝt nhá, giµu chÊt bét. Khi n-íng, ¨n tùa nh- b¸nh m×, v× vËy cã tªn
"c©y b¸nh m×". ¥ miÒn Nam n-íc ta còng cã c©y b¸nh m× gäi lµ c©y xa kª.
c©y b¾t s©u bä : (NÐpenthÌs) thùc vËt th©n cá, mäc trªn nh÷ng vïng ®Êt kh« ë vïng nhiÖt ®íi
ch©u A vµ ë Madagaxca. Cã kh¶ n¨ng b¾t s©u bä nhê mét bé phËn èng bÉy cã n¾p ®Ëy, mäc ë
tay cuèn ®Çu l¸.
C©y bôi : c©y th©n gç, phÇn lín -a s¸ng, th-êng cao tõ 1 ®Õn vµi mÐt, lµ thµnh phÇn chÝnh trong
th¶m thùc vËt tù nhiªn ë çc vïng kh« h¹n, nöa hoang m¹c hoÆc hoang m¹c trªn thÕ giíi.. Còng
cã mét bé phËn c©y bôi kh«ng -a s¸ng,th-êng mäc trong rõng, thµnh mét tÇng thÊp, d-íi t¸n çc
c©y to.
c©y chµ lµ : c©y trång phæ biÕn ë vïng B¾c Phi vµ Trung §«ng. Qu¶ cã vÞ ngät, mäc thµnh chïm
lín ë ngän c©y, gièng chïm qu¶ cä. Qu¶ chµ lµ ph¬i kh« lµ thøc ¨n dù tr÷ cho nh÷ng ng-êi ®i l¹i
trong hoang m¹c.
c©y cä dÇu : c©y thu«c gièng cä cho dÇu ¨n vµ dÇu dïng trong c«ng nghiÖp s¸n xuÊt xµ phßng.
Cã nhiÒu ë §«ng Nam A, ®Æc biÖt lµ ë In®«nªxia vµ Malaixia.
c©y c«ng nghiÖp : çc lo¹i c©y trång cung cÊp çc s¶n phÈm lµm nguyªn liÖu cho çc ngµnh
c«ng nghiÖp. C©y c«ng nghiÖp cã thÓ ph©n ra hai lo¹i dùa vµo thêi gian sinh tr-ëng : c©y c«ng
nghiÖp ng¾n ngµy vµ c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy. Dùa vµo c«ng dông, c©y c«ng nghiÖp còng cã
thÓ ph©n ra : c©y lÊy sîi ( b«ng, gai,®ay,lanh...), c©y lÊy nhùa ( cao su, th«ng...), c©y lÊy dÇu (
®Ëu t-¬ng, cä, « liu...), c©y lÊy chÊt th¬m (khuynh diÖp, mµng tang, x¶...), c©y lÊy ®-êng ( mÝa,
cñ c¶i ®-êng, thèt nèt...), c©y lµm thuèc ( s©m, tam thÊt, quÕ...) vµ c©y cã chÊt kÝch thÝch ( thuèc
l¸, thuèc phiÖn vv......)
c©y h-íng d-¬ng : (hÐlianthe) thùc vËt th©n th¶o cã nguån gèc ë ch©u MÜ, hoa to, mµu vµng,
-a ¸nh s¸ng nªn lu«n lu«n quay vÒ phÝa MÆt Trêi. Hoa chøa nhiÒu h¹t, khi Ðp cho mét lo¹i dÇu
¨n tèt. Cßn cã tªn : c©y quú.
c©y l-¬ng thùc : çc lo¹i c©y trång cho h¹t, cñ, phÇn lín ®-îc nghiÒn thµnh bét cung cÊp chÊt
tinh bét dïng lµm l-¬ng thùc, chñ yÕu cho ng-êi vµ gia sóc. Çc c©y l-¬ng thùc chÝnh cã : lóa
m×, lóa g¹o vµ ng«.
Ngoµi ba lo¹i trªn, çc c©y kh¸c ®-îc coi lµ l-¬ng thùc phô cã : lóa m¹ch ®en, yÕn m¹ch, s¾n,
khoai, cao l-¬ng.
c©y phong Ên : c©y ho¸ th¹ch, cao tíi 30m, cßn dÊu vÕt trong çc líp than ®¸ tuæi Cacbon.
c©y såi : c©y to, cao tõ 20 ®Õn 40m, l¸ cã nhiÒu thuú sèng phæ biÕn ë vïng «n ®íi.
c©y thùc phÈm : çc lo¹i c©y trång dïng lµm thøc ¨n, thøc uèng hµng ngµy cho con ng-êi. VÝ
dô : çc lo¹i rau, ®Ëu, hoa qu¶, chÌ vv...HiÖn nay, ranh giíi gi÷a çc c©y thùc phÈm vµ c©y c«ng
nghiÖp rÊt khã ph©n biÖt, v× khi ngµnh c«ng nghiÖp thùc phÈm ph¸t triÓn, th× nhiÒu c©y tr-íc kia
chØ lµ thùc phÈm nay ®· trë thµnh c©y c«ng nghiÖp, cung cÊp nguyªn liÖu cho ngµnh nµy. VÝ dô :
mÝa, chÌ,...
chanc«pirit : quÆng ®ång cã çc h¹t lãng l¸nh mµu vµng. Thµnh phÇn chñ yÕu lµ : sunphua kÐp
s¾t vµ ®ång ( FeCuS2).

ch¶y chÊt x¸m : thuËt ng÷ ®-îc dïng phæ biÕn tõ n¨m 1963 trªn çc b¸o chÝ thÕ giíi ®Ó chØ
hiÖn t-îng di c- cña mét sè l-îng lín çc çn bé khoa häc-kÜ thuËt tõ çc n-íc nghÌo, cã nÒn
kinh tÕ kÐm ph¸t triÓn sang çc n-íc giµu cã nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn h¬n. VÝ dô : trong hai thËp
niªn 60 vµ 70 cña thÕ kØ nµy, çc n-íc ®ang ph¸t triÓn ®· bÞ mÊt kho¶ng 10 v¹n çn bé khoa
häc - kÜ thuËt. Ngoµi nguyªn nh©n kinh tÕ, çc nguyªn nh©n kh¸c n÷a cña hiÖn t-îng ch¶y chÊt
x¸m lµ : t×nh h×nh chÝnh trÞ thiÕu æn ®Þnh, ®êi sèng x· héi vµ ®iÒu kiÖn nghiªn cøu khoa häc-kÜ
thuËt kÐm ph¸t triÓn ë çc n-íc nghÌo.
ch¨n nu«i : mét trong hai ngµnh chÝnh cña n«ng nghiÖp bao gåm : ch¨n nu«i gia sóc, ch¨n nu«i
gia cÇm, nu«i ong, nu«i t«m, nu«i ç vv...Ngµnh ch¨n nu«i ®· cung cÊp cho x· héi nhiÒu thùc
phÈm ( thÞt, s÷a, trøng...), søc kÐo ( ngùa, tr©u, bß, voi, l¹c ®µ...) vµ nguyªn liÖu cho çc ngµnh
c«ng nghiÖp nhÑ vµ c«ng nghiÖp thùc phÈm ( thuéc da, dÖt lôa, lµm ®å hép vv...)
chÊn t©m : vÞ trÝ trung t©m cña çc sãng ®Þa chÊn ( trªn mÆt ®Êt), n»m ngay trªn ®-êng th¼ng
ng¾n nhÊt nèi tõ chÊn tiªu lªn mÆt ®Êt.
chÊn tiªu : n¬i ph¸t sinh ra çc chÊn ®éng lµm rung chuyÓn mÆt ®Êt trong çc trËn ®éng ®Êt.
ChÊn tiªu th-êng n»m ë ®é s©u vµo kho¶ng 15 - 30km d-íi mÆt ®Êt.
chÊt dinh d-ìng : thuËt ng÷ chØ nh÷ng chÊt cã ý nghÜa hµng ®Çu ®èi víi sù sinh tr-ëng cña
thùc vËt vµ ®éng vËt, bao gåm çc chÊt v« c¬ vµ h÷u c¬. §èi víi thùc vËt, çc chÊt nµy ph¶i hoµ
tan ®-îc trong n-íc ®Ó rÔ c©y dÔ hÊp thu. Trong sè çc chÊt dinh d-ìng cã çc nguyªn tè ®¹i
l-îng ( gåm mét l-îng lín nh-: N, P, K, Ca, Mg, Si, Fe, S...) vµ çc nguyªn tè vi l-îng ( gåm
mét l-îng rÊt nhá, nh-ng rÊt cÇn thiÕt cho çc qu¸ tr×nh sinh ho¸ nh- : ®ång, kÏm , c«ban....)
chÊt míi sinh : ( trong thæ nh-ìng) chÊt cã h×nh thï vµ thµnh phÇn ho¸ häc kh¸c nhau míi
sinh ra trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña thæ nh-ìng, do sù ph©n bè l¹i mét çch cã
quy luËt nh÷ng nguyªn tè ho¸ häc trong çc líp ®Êt. Sù tËp trung mét sè nguyªn tè cã thÓ t¹o
nªn nh÷ng hîp chÊt míi, ®Æc biÖt kh¸c h¼n víi çc chÊt vèn cã trong ®Êt. VÝ dô : ®¸ ong trong
®Êt pheralit nhiÖt ®íi, çc h¹t kÕt von s¾t trong ®Êt p«td«n, çc h¹t cacb«nat mµu tr¾ng trong ®Êt
th¶o nguyªn vv...
ch©u lôc : bé phËn cña thÕ giíi bao gåm nhiÒu quèc gia n»m trªn çc ®¹i lôc vµ çc ®¶o phô
thuéc. §¹i lôc lµ mét kh¸i niÖm vÒ tù nhiªn cßn ch©u lôc lµ mét kh¸i niÖm vÒ chÝnh trÞ-lÞch sö.
§¹i lôc vµ ®¶o ®Òu lµ nh÷ng m¶ng ®Êt næi xung quanh cã ®¹i d-¬ng bao bäc, nh-ng kh¸c nhau
vÒ quy m« lín nhá, v× vËy ®¹i lôc cã thÓ bao gåm mét sè ®¶o xung quanh cã quan hÖ vÒ nguån
gèc ph¸t sinh, cßn ch©u lôc lµ nh÷ng bé phËn lín ®Êt ®ai bao gåm nhiÒu quèc gia, nªn trong
ch©u lôc cã c¶ çc ®¶o n»m ë xung quanh thuéc chñ quyÒn cña çc quèc gia ®ã. Trªn thÕ giíi cã
6 ®¹i lôc lµ : ®¹i lôc ¢u-¸, ®¹i lôc Phi, ®¹i lôc B¾c MÜ, ®¹i lôc Nam MÜ, ®¹i lôc ¤xtr©ylia vµ ®¹i
lôc Nam Cùc, nh-ng chØ cã 5 ch©u lµ : ch©u ¸ (43,9 triÖu km2 ), ch©u ¢ô ( 10 triÖu km2), ch©u
Phi ( 30 triÖu km2 ), ch©u MÜ ( 42 triÖu km2 ) vµ ch©u §¹i D-¬ng (7,7 triÖu km2 ).
ch©u thæ : ®ång b»ng phï sa, thÊp, b»ng ph¼ng do çc s«ng lín båi ®¾p ë cöa s«ng. VÝ dô : ch©u
thæ s«ng Nin ë Ai CËp réng 24.000km2 ,ch©u thæ s«ng Amad«n ë Nam MÜ réng 100.000 km2
,ch©u thæ s«ng Hång vµ Th¸i B×nh ë n-íc ta réng 15.000km2 vv...Çc ch©u thæ cßn ®-îc gäi lµ
tam gi¸c ch©u hoÆc ®enta, bëi v× chóng ®Òu cã h×nh tam gi¸c hoÆc gièng ch÷ Hi L¹p cæ : ®enta.

chÕ ®é s«ng : ®Æc ®iÕm cña mét con s«ng vÒ mÆt n-íc ch¶y. ChÕ ®é s«ng phô thuéc vµo çc ®Æc
®iÓm tù nhiªn cña l-u vùc, chñ yÕu lµ ®Þa h×nh vµ khÝ hËu. §Þa h×nh cã ¶nh h-ëng ®Õn ®é dèc cña
lßng s«ng, tèc ®é n-íc ch¶y...,cßn khÝ hËu th× ¶nh h-ëng ®Õn sù biÕn ®æi cña l-îng n-íc...
ChÕ ®é s«ng biÕn ®æi theo mïa, trong n¨m vv...thÓ hiÖn ë sù biÕn ®æi vÒ mùc n-íc, l-u l-îng,
nhiÖt ®é, l-îng phï sa vµ vÒ hµm l-îng çc chÊt hoµ tan trong n-íc...
checn«diom : lo¹i ®Êt rÊt mµu mì, cã tÇng mïn dµy, mµu ®en, ph¸t triÓn ë miÒn th¶o nguyªn
kh« phÝa ®«ng ch©u ¢u, chñ yÕu ë Liªn bang Nga, Ucraina,Hungari, vµ Rumani. L-îng mïn
chiÕm tõ 4 ®Õn 15%. §©y lµ vïng ®Êt s¶n xuÊt nhiÒu lóa m× næi tiÕng. Tuy nhiªn, vïng ®Êt nµy
còng hay bÞ h¹n, nhiÒu khi mÊt mïa hµng chôc n¨m liÒn nh- ë n-íc Nga thêi Sa Hoµng. ViÖc
cung cÊp n-íc t-íi cho vïng nµy lµ hÕt søc cÇn thiÕt.
chi l-u : dßng ch¶y tiªu n-íc cho mét con s«ng chÝnh ë phÝa h¹ l-u (chñ yÕu trong vïng cöa
s«ng). VÝ dô : s«ng §¸y, s«ng §uèng,s«ng Luéc lµ çc chi l-u cña s«ng Hång.
chÝ tuyÕn : ®-êng vÜ tuyÕn n»m ë 23o27' trªn c¶ hai b¸n cÇu B¾c vµ Nam. ¥ ®©y, lóc gi÷a tr-a,
MÆt Trêi chØ xuÊt hiÖn trªn ®Ønh ®Çu cã mét lÇn trong n¨m. ¥ tÊt c¶ çc ®Þa ®iÓm trong khu vùc
gi÷a hai chÝ tuyÕn, lóc gi÷a tr-a, MÆt Trêi ®Òu xuÊt hiÖn trªn ®Ønh ®Çu 2 lÇn trong n¨m. Ngoµi
khu vùc nãi trªn, quanh n¨m lóc gi÷a tr-a, kh«ng n¬i nµo thÊy ®-îc MÆt Trêi lªn ®Ønh ®Çu. Nh-
vËy lµ trong chuyÓn ®éng biÓu kiÕn cña MÆt Trêi trong n¨m, çc ®-êng chÝ tuyÕn còng lµ nh÷ng
®-êng giíi h¹n t©n cïng mµ MÆt Trêi cã thÓ ®¹t tíi. V× vËy cã tªn lµ chÝ tuyÕn.
chØ sè kh« h¹n : chØ sè biÓu hiÖn t×nh tr¹ng thiÕu hoÆc thõa Èm cña mét ®Þa ph-¬ng.
§ã lµ t-¬ng quan so s¸nh gi÷a çn c©n bøc x¹ cña mÆt ®Êt so víi tæng sè nhiÖt chi phÝ cho
sù bèc h¬i l-îng m-a trong n¨m. ChØ sè nµy ®-îc tÝnh theo mét c«ng thøc do M.I. Bu®-c«
®-a ra, nh»m ®¸nh gi¸ ®iÒu kiÖn kh«,Èm cña mét l·nh thæ, phôc vô cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. NÕu
chØ sè nhá h¬n 1 th× thiÕu ©m. Theo çch tÝnh nµy, çc vïng ®µi nguyªn, rõng c©y l¸ réng, rõng c©y
hçn hîp, rõng c©y l¸ kim thuéc «n ®íi, rõng rËm nhiÖt ®íi, cËn nhiÖt ®íi ®Òu cã chØ sè kh« h¹n nhá
h¬n 1. ChØ sè lín nhÊt : 3 lµ ë vïng hoang m¹c.
ChØ sè ph¸t triÓn nh©n b¶n : (HDI) chØ sè do LHQ ®-a ra ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é ph¸t triÓn cña
çc quèc gia kh«ng chØ thuÇn tuý vÒ mÆt kinh tÕ,mµ cã chó träng ®Õn mÆt chÊt l-îng cuéc sèng
cña nh©n d©n trong quèc gia ®ã. ChØ sè nµy ®-îc tÝnh dùa vµo ba chØ tiªu : - GNP hoÆc GDP tÝnh
theo ®Çu ng-êi
- tØ lÖ ng-êi biÕt ch÷ vµ ®-îc ®i häc
- tuæi thä trung b×nh
ChiÕn l-îc "®uæi b¾t" : (catching-up) chiÕn l-îc kinh tÕ cña çc n-íc ®ang ph¸t triÓn nh»m
®uæi kÞp çc n-íc ph¸t triÓn,vÒ s¶n l-îng vµ xuÊt khÈu s¶n phÈm (ë mét sè lÜnh vùc nhÊt ®Þnh)
trong mét thêi gian ng¾n h¬n thêi gian mµ çc n-íc c«ng nghiÖp tiªn tiÕn ®· ph¶i tr¶i qua,dùa
vµo -u thÕ cña çc n-íc ®i sau ®· cã kinh nghiÖm cña çc n-íc ®i tr-íc.
ChiÕn l-îc "theo sau" : (follow-up) chiÕn l-îc phï hîp víi ®iÒu kiÖn ban ®Çu cßn nhiÒu khã
kh¨n cña çc n-íc ®ang ph¸t triÓn.Theo chiÕn l-îc nµy th× çc n-íc ®ang ph¸t triÓn cÇn tËp
trung vèn ®Çu t- vµo çc ngµnh s¶n xuÊt hµng tiªu dïng,tèn Ýt vèn,quay vßng nhanh, sö dông
nhiÒu lao ®éng nh»m t¨ng nhanh tèc ®é tÝch luü .Çc quèc gia nµy hîp t¸c, nhËp kÜ thuËt cña

n-íc ngoµi vµ b¾t ch-íc hä s¶n xuÊt çc s¶n phÈm cïng lo¹i (chñ yÕu vµ l¾p r¸p,gia c«ng).
Còng cã khi dïng çc nh·n hiÖu cña n-íc ngoµi vèn ®· næi tiÕng ®Ó tiªu thô s¶n phÈm.
ChiÕn l-îc "v-ît tr-íc": (pass-over) chiÕn l-îc ®-îc çc c«ng ti t- nh©n b¶n xø ë çc n-íc
c«ng nghiÖp míi (NIC) ¸p dông,nh»m chiÕm -u thÕ so víi çc c«ng ti ®a quèc gia,dùa vµo -u
thÕ vÒ luËt ph¸p dµnh cho ng-êi b¶n xø,còng nh- nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi vÒ viÖc hiÓu râ
nh÷ng truyÒn thèng vÒ v¨n ho¸ ng«n ng÷ d©n téc vv...Khã kh¨n chÝnh lµ ph¶i san b»ng ®-îc
nh÷ng yÕu kÐm vÒ mÆt kÜ thuËt,qu¶n lÝ s¶n xuÊt vµ vÒ mÆt tiÕp cËn thÞ tr-êng.
chiÕn tranh l¹nh : t×nh tr¹ng c¨ng th¼ng trong çc mèi quan hÖ quèc tÕ, gi÷a çc quèc gia
®èi ®Þch nhau vÒ kinh tÕ hoÆc chÝnh trÞ mµ ch-a dïng ®Õn qu©n sù.
chiÕu ®å : ph-¬ng ph¸p biÓu hiÖn bÒ mÆt h×nh cÇu cña Tr¸i §Êt hoÆc cña mét bé phËn bÒ mÆt
Tr¸i §Êt lªn mÆt ph¼ng cña giÊy. Ph-¬ng ph¸p biÓu hiÖn chñ yÕu dùa vµo çch vÏ hÖ thèng
kinh,vÜ tuyÕn cña Tr¸i §Êt. Ph-¬ng ph¸p chiÕu ®å nµo còng cã nh-îc ®iÓm lµ lµm cho h×nh
d¸ng thËt cña bÒ mÆt Tr¸i §Êt bÞ biÕn d¹ng. Çc nhµ vÏ b¶n ®å ®· ph¶i dïng çc ph-¬ng ph¸p
to¸n häc ®Ó tÝnh to¸n sao cho b¶n ®å vÏ ra cã sai sè Ýt nhÊt.
chim çnh côt : loµi chim sèng thµnh bÇy ë vïng ven biÓn lôc ®Þa Nam Cùc. Chim th-êng
®øng th¼ng, ®i trªn hai ch©n. Çnh ng¾n kh«ng dïng ®Ó bay, mµ dïng lµm b¬i chÌo khi di chuyÓn
d-íi n-íc. Khi ®øng, chiÒu cao cña chim tr-ëng thµnh ®¹t ®Õn 1m.
Chim §u«i ®µn : (MÐnure) loµi chim sèng ë lôc ®Þa Uc, to b»ng chim trÜ. Con ®ùc cã hai l«ng
®u«i dµi cong gièng nh- chiÕc ®µn lia.
chim Ðn : (hirondelle) loµi chim nhá, l-ng cã l«ng mµu ®en, bông cã l«ng tr¾ng, ®u«i xÎ thµnh hai
nh¸nh. Chim Ðn ¨n s©u bä, b¾t måi trong lóc ®ang bay. En lµ loµi chim di tró, sèng ë çc vïng «n
®íi vµo çc mïa xu©n, h¹. Sang thu, ®«ng bay vÒ phÝa nam ®Ó tr¸nh rÐt. §Õn mïa Êm l¹i trë vÒ
«n ®íi.
chim ruåi : thuËt ng÷ chØ mét nhãm chim sÎ ë ch©u MÜ, cã th©n h×nh rÊt nhá, l«ng mµu sÆc sì,
bay nhanh vµ cã má dµi ®Ó hót mËt hoa.
chim thiªn ®-êng : ( paradisier) loµi chim thuéc hä chim sÎ, sinh sèng ë trªn ®¶o Irian trong
Th¸i B×nh D-¬ng. Con ®ùc cã bé l«ng sÆc sì vµ bãng, ®Ñp, t¹o thµnh çc chïm b«ng ë bªn s-ên
vµ trªn ®Çu.
chim yÕn : ( salangane) loµi chim nhá sèng ë bê biÓn ch©u A vµ ch©u §¹i D-¬ng trªn çc
v¸ch nói ®¸ v«i. Tæ chim yÕn ®-îc coi lµ mét mãn ¨n quý. Nã ®-îc lµm b»ng rong biÓn g¾n kÕt
víi n-íc r·i cña chim vµ th-êng chØ cã ë trªn çc v¸ch nói ®¸ cheo leo.
chã biÓn : ( h¶i cÈu) thó thuéc bé ch©n v©y, cæ ng¾n, tai kh«ng cã vµnh, th©n dµi tõ 1,5m ®Õn 2m.
Chã biÓn sinh sèng ë vïng biÓn cùc B¾c, cùc Nam vµ c¶ trong çc vïng bê biÓn cã khÝ hËu Êm
h¬n.
chã d¬i : ®éng vËt cã vó to b»ng con mÌo,¨n s©u bä vµ biÕt bay, sèng trªn quÇn ®¶o X¬n®a vµ b¸n
®¶o §«ng D-¬ng. §éng vËt nµy bay ®-îc nhê cã nh÷ng mµng da ë hai bªn th©n dÝnh liÒn víi tø
chi vµ ®u«i. Cßn gäi lµ chån bay.
chßm sao : nhãm çc ng«i sao cã vÞ trÝ gÇn nhau, t¹o nªn mét h×nh thï nhÊt ®Þnh, th-êng ®-îc
®Æt tªn riªng theo trÝ t-ëng t-îng cña con ng-êi. VÝ dô : Chßm sao GÊu Lín, chßm sao ChiÕn SÜ,
chßm sao ThÇn N«ng vv...

chßm sao b¾c ®Èu : tªn kh¸c cña chßm sao GÊu Nhá, gåm cã 7 ng«i, trong ®ã cã ng«i sao B¾c
Cùc. Gäi lµ chßm sao B¾c §Èu, v× chßm sao nµy n»m ë ph-¬ng B¾c, cã h×nh thï gièng nh- mét
çi ®Êu ®ong g¹o (®Èu) .
chån bay : X. Chã d¬i
chu tr×nh th-¬ng m¹i : vßng lu©n chuyÓn cña mét s¶n phÈm trªn thÞ tr-êng qua çc kh©u
trung gian gi÷a ng-êi s¶n xuÊt vµ ng-êi tiªu dïng.
chñng téc : tËp hîp ng-êi cã nh÷ng ®Æc ®iÓm tù nhiªn gièng nhau, di truyÒn tõ thÕ hÖ nµy sang
thÕ hÖ kh¸c nh- : mµu da, mµu m¾t, tãc, h×nh d¸ng x-¬ng ®Çu, x-¬ng sä vv... Trªn thÕ giíi,
ng-êi ta th-êng ph©n ra 3 ®¹i chñng : ¥r«pª«it (da tr¾ng), M«ng«l«it (da vµng) vµ Nªgr«-
¤xtral«it (da ®en). (Còng cã tµi liÖu coi ®¹i chñng Nªgr«-¤xtral«it lµ hai ®¹i chñng riªng biÖt.
NÕu nh- vËy th× sÏ cã : kh«ng ph¶i 3 ®¹i chñng, mµ lµ 4 ®¹i chñng).
chuèi giÎ qu¹t : c©y hä chuèi ë Ma®agaxca, th-êng ®-îc trång lµm c©y c¶nh v× nã cã h×nh
d¸ng ®Ñp, th©n c©y cao, l¸ chôm l¹i ë cuèng, ngän xoÌ ra nh- nh÷ng nan qu¹t.
chuét nh¶y : (gerboise) loµi chuét nhá cã hai ch©n sau dµi h¬n hai ch©n tr-íc, thuËn tiÖn cho
ho¹t ®éng nh¶y vµ ®µo ®Êt lµm hang trong çc ®ång b»ng ®Êt çt.
chuét tói : X. Canguru
chuyªn m«n ho¸ : h×nh thøc ph©n c«ng lao ®éng x· héi gi÷a çc ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau cña
nÒn kinh tÕ quèc d©n vµ trong néi bé mét ngµnh, thËm chÝ gi÷a çc xÝ nghiÖp ë nh÷ng giai ®o¹n
kh¸c nhau cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt.
ChuyÓn dÞch c¬ cÊu nÒn kinh tÕ : thuËt ng÷ trong lÜnh vùc kinh tÕ häc míi xuÊt hiÖn trong
nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®Ó chØ sù thay ®æi dÇn dÇn,tõng b-íc cÊu tróc cña nÒn kinh tÕ trong ph¹m vi
çc ngµnh vµ çc vïng l·nh thæ ®Ó thÝch nghi víi hoµn c¶nh ph¸t triÓn cña ®Êt n-íc. Sù chuyÓn
dÞch c¬ cÊu ngµnh thÓ hiÖn ë sù thay ®æi tØ träng gi÷a çc ngµnh n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp, dÞch
vô vµ c¶ gi÷a çc ngµnh nhá trong néi bé çc ngµnh kinh tÕ nh-: gi÷a trång trät vµ ch¨n nu«i
trong n«ng nghiÖp, gi÷a khai th¸c vµ chÕ biÕn trong c«ng nghiÖp vv...
Sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu vïng l·nh thæ thÓ hiÖn ë sù thay ®æi çc ®Þa bµn s¶n xuÊt t-¬ng øng
víi sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh. ThÝ dô: viÖc h×nh thµnh çc vïng s¶n xuÊt c©y c«ng nghiÖp ë
T©y Nguyªn, ë §«ng Nam Bé,viÖc h×nh thµnh vµ x©y dùng khu c«ng nghiÖp dÇu khÝ ë Vòng
Tµu, çc ®Æc khu kinh tÕ ë ngo¹i vi çc thµnh phè Hå ChÝ Minh, Hµ Néi, H¶i Phßng vv...
chuyÓn ®éng biÓu kiÕn cña mÆt trêi : chuyÓn ®éng kh«ng cã thùc cña MÆt Trêi, nh-ng
l¹i biÓu hiÖn ra tr-íc m¾t ng-êi quan s¸t nh- cã thùc. VÝ dô : chuyÓn ®éng cña MÆt Trêi tõ §«ng
sang T©y trong ngµy, chuyÓn ®éng cña MÆt Trêi gi÷a hai chÝ tuyÕn trong n¨m. Thùc ra, nh÷ng
nhËn thøc nµy chØ lµ sù lÇm lÉn cña thÞ gi¸c con ng-êi. MÆt Trêi kh«ng chuyÓn ®éng tõ §«ng
sang T©y trong ngµy, mµ Tr¸i §Êt tù quay quanh trôc tõ T©y sang §«ng. MÆt Trêi trong n¨m
kh«ng di chuyÓn gi÷a hai chÝ tuyÕn mµ Tr¸i §Êt chuyÓn ®éng tÜnh tiÕn quanh MÆt Trêi trong
®iÒu kiÖn trôc cña nã nghiªng 66033' so víi mÆt ph¼ng quü ®¹o, nªn con ng-êi trªn Tr¸i §Êt
thÊy MÆt Trêi di chuyÓn gi÷a hai chÝ tuyÕn.
chuyÓn ®éng cña tr¸i ®Êt : Tr¸i §Êt cã rÊt nhiÒu chuyÓn ®éng, trong ®ã cã hai chuyÓn
®éng chÝnh lµ : chuyÓn ®éng quanh trôc vµ chuyÓn ®éng quanh MÆt Trêi. ChuyÓn ®éng quanh
trôc lµ sù vËn ®éng tù quay cña Tr¸i §Êt quanh trôc theo h-íng tõ T©y sang §«ng. Thêi gian

Tr¸i §Êt tù quay trän mét vßng lµ mét ngµy ®ªm. HiÖn t-îng ngµy ®ªm kÕ tiÕp nhau ë kh¾p n¬i
trªn Tr¸i §Êt vµ hiÖn t-îng MÆt Trêi, MÆt Tr¨ng, çc v× sao mäc lÆn hµng ngµy trªn bÇu trêi, mµ
con ng-êi quan s¸t ®-îc chÝnh lµ nh÷ng kÕt qu¶ quan träng nhÊt cña sù chuyÓn ®éng ®ã. V×
Tr¸i §Êt h×nh cÇu, cho nªn tèc ®é vËn chuyÓn cña çc ®Þa ®iÓm trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt trong mét
ngµy ®ªm rÊt kh¸c nhau.
Çc ®Þa ®iÓm n»m trªn ®-êng xÝch ®¹o cã tèc ®é lín nhÊt (gÇn 1.700km/h). Cµng ®i vÒ phÝa
hai cùc, tèc ®é ®ã gi¶m dÇn. ¥ hai ®iÓm cùc, tèc ®é b»ng 0, v× hai ®iÓm nµy chØ quay t¹i chç, mµ
kh«ng thay ®æi vÞ trÝ.
ChuyÓn ®éng quanh MÆt Trêi lµ sù chuyÓn ®éng cña Tr¸i §Êt theo mét quü ®¹o ellip (h¬i bÇu
dôc) mµ MÆt Trêi n»m ë mét trong hai tiªu ®iÓm. Tèc ®é vËn chuyÓn trung b×nh cña Tr¸i §Êt trªn
quü ®¹o vµo kho¶ng 30km/s. Thêi gian vËn chuyÓn trän mét vßng b»ng 365 ngµy 5 giê 48' (n¨m
thiªn v¨n). Do Tr¸i §Êt h×nh cÇu, trôc cña nã bao giê còng nghiªng vÒ mét phÝa vµ ng¶ trªn mÆt
ph¼ng quü ®¹o mét gãc 66o33', nªn b¸n cÇu B¾c vµ b¸n cÇu Nam lu©n phiªn nhËn ®-îc t-¬ng ®èi
nhiÒu ¸nh s¸ng vµ nhiÖt trong n¨m. KÕt qu¶ lµ cã hiÖn t-îng çc mïa vµ hiÖn t-îng ngµy ®ªm
dµi,ng¾n kh¸c nhau. á kh¾p mäi n¬i trªn Tr¸i §Êt ( trõ hai ngµy xu©n ph©n vµ thu ph©n). TÊt c¶
çc ®Þa ®iÓm n»m trªn ®-êng xÝch ®¹o, quanh n¨m lóc nµo còng cã ngµy ®ªm dµi b»ng nhau.
HiÖn t-îng ngµy ®ªm chªnh lÖch biÓu hiÖn râ nhÊt vµo hai ngµy h¹ chÝ (22/6) vµ ®«ng chÝ
(22/12). Lóc ®ã, trong khu vùc tõ vÜ tuyÕn 66o33' ®Õn cùc, hoÆc cã ngµy dµi 24 giê ( b¸n cÇu B¾c
vµo ngµy 22/6, b¸n cÇu Nam vµo ngµy 22/12) hoÆc cã ®ªm dµi 24 giê (b¸n cÇu B¾c vµo ngµy
22/12, b¸n cÇu Nam vµo ngµy 22/6).
chuyÓn ®éng n©ng lªn vµ h¹ xuèng cña vá tr¸i ®Êt : chuyÓn ®éng lµm thay ®æi
t×nh tr¹ng ph©n bè lôc ®Þa vµ ®¹i d-¬ng ë nh÷ng khu vùc réng lín trªn Tr¸i §Êt. Trong tr-êng
hîp n©ng lªn, diÖn tÝch lôc ®Þa réng thªm, cßn trong tr-êng hîp h¹ xuèng, diÖn tÝch lôc ®Þa gi¶m
®i. Tèc ®é n©ng lªn vµ h¹ xuèng th-êng chØ tõ mét vµi phÇn tr¨m cm ®Õn vµi cm trong mét n¨m.
Nguyªn nh©n sinh ra çc hiÖn t-îng nµy cã thÓ lµ do çc lùc ë bªn trong Tr¸i §Êt (chuyÓn ®éng
kiÐen t¹o), nh-ng còng cã thÓ do çc lùc ë bªn ngoµi nh- sù t¨ng,gi¶m träng l-îng cña çc khèi
b¨ng lôc ®Þa trong çc thêi k× b¨ng hµ hoÆc thêi k× tan b¨ng. ChuyÓn ®éng nµy x¶y ra th-êng
xuyªn vµ ë kh¾p n¬i trong líp vá Tr¸i §Êt.
chuyÓn giao c«ng nghÖ : hiÖn t-îng xuÊt khÈu kÜ thuËt vµ ph-¬ng ph¸p lµm viÖc tõ mét
n-íc nµy sang mét n-íc kh¸c ( th-êng lµ nuøc kÐm ph¸t triÓn). Çc h×nh thøc chuyÓn giao c«ng
nghÖ cã thÓ lµ : b¸n trang thiÕt bÞ kÜ thuËt, b¸n b»ng s¸ng chÕ hoÆc huÊn luyÖn kÜ thuËt, thiÕt lËp
çc chi nh¸nh vv...
chøng kho¸n : chøng tõ b¶o ®¶m gi¸ trÞ mét phÇn vèn trong mét xÝ nghiÖp vµ ®-îc quyÒn
h-ëng phÇn l·i suÊt hµng n¨m do xÝ nghiÖp thu ®-îc. Trong çc n-íc t- b¶n, ®Ó huy ®éng vèn tæ
chøc çc xÝ nghiÖp lín, çc tæ chøc t- b¶n, çc ng©n hµng th-êng ph¸t hµnh chøng kho¸n. VÝ dô
: ®Ó huy ®éng mét sè vèn lµ 1.000.000 USD,
hä ph¸t hµnh 1.000 chøng kho¸n, mçi tê cã gi¸ trÞ 1.000 USD. Chøng kho¸n ®-îc b¸n trªn thÞ
tr-êng chøng kho¸n. Ng-êi nµo mua chøng kho¸n còng trë thµnh ng-êi tham gia qu¶n lÝ xÝ
nghiÖp vµ cã quyÒn ®-îc h-ëng phÇn l·i suÊt hµng n¨m ( chia theo sè l-îng chøng kho¸n).
Nh÷ng ng-êi l·nh ®¹o xÝ nghiÖp ®-îc héi nghÞ toµn thÓ nh÷ng ng-êi cã chøng kho¸n bÇu ra. Sè
phiÕu bÇu c¨n cø vµo sè chøng kho¸n, v× vËy nh÷ng ng-êi n¾m quyÒn hµnh ®iÒu khiÓn xÝ

nghiÖp, phÇn lín lµ nh÷ng ng-êi së h÷u nhiÒu chøng kho¸n nhÊt. Çc chøng kho¸n cã thÓ tù do
mua, b¸n trªn thÞ tr-êng chøng kho¸n.
Çc chøng kho¸n lóc ®Çu b¸n ra theo ®óng gi¸ trÞ ghi trªn giÊy, nh-ng vÒ sau gi¸ trÞ ®ã cã
thÓ thay ®æi tuú theo t×nh h×nh lç,l·i cña xÝ nghiÖp. XÝ nghiÖp lµm ¨n cµng nhiÒu l·i, chøng
kho¸n cµng cã gi¸ trÞ trªn thÞ tr-êng vµ còng trë thµnh ®èi t-îng cña çc ho¹t ®éng bu«n b¸n ®Çu
c¬..
c«ban : kim lo¹i mµu ®á nh¹t, cøng, dßn,cã tØ träng 8,9 dïng ®Ó chÕ çc hîp kim víi ®ång, s¾t,
thÐp vµ chÕ çc chÊt mµu, chñ yÕu lµ mµu xanh. Trong tù nhiªn, c«ban th-êng hay gÆp trong çc
hîp chÊt víi l-u huúnh vµ asen . KÝ hiÖu ho¸ häc : (Co).
C«ng ti tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n : lo¹i h×nh c«ng ti gåm Ýt nhÊt 2 héi viªn gãp vèn thµnh lËp
vµ chØ cã tr¸ch nhiÖm vÒ tæng sè çc kho¶n nî cña c«ng ti kh«ng v-ît qu¸ toµn bé gi¸ trÞ cña çc
cæ phÇn (vèn gãp).
c«ri«lit : lùc lµm lÖch h-íng di chuyÓn cña giã vµ çc dßng s«ng trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt do ¶nh
h-ëng cña sù vËn ®éng tù quay cña Tr¸i §Êt. ¥ b¸n cÇu B¾c, nÕu h-íng di chuyÓn lµ tõ xÝch
®¹o lªn cùc th× cã sù lÖch h-íng sang tay ph¶i, nÕu h-íng di chuyÓn lµ tõ cùc vÒ xÝch ®¹o th× cã
sù lÖch h-íng sang tay tr¸i. ¥ b¸n cÇu Nam,hiÖn t-îng còng t-¬ng tù nh- vËy.
c«run®um : tinh thÓ alumin (Al2O3) mét kho¸ng vËt cã ®é cøng chØ kÐm kim c-¬ng, th-êng
®-îc dïng ®Ó lµm çc lo¹i dao c¾t kÝnh,çc dông cô cÇn ®é cøng lín chèng l¹i t¸c dông mµi
mßn.
cæ ®Þa lÝ häc : khoa häc nghiªn cøu vÒ sù ph©n bè çc lôc ®Þa vµ ®¹i d-¬ng trªn bÒ mÆt Tr¸i §Êt
trong nh÷ng th¬× k× ®Þa chÊt tr-íc ®©y.
cæ khÝ hËu häc : khoa häc nghiªn cøu vÒ khÝ hËu cña çc thêi k× ®· qua trong lÞch sö ph¸t triÓn
cña Tr¸i §Êt
cæ sinh vËt häc : khoa häc nghiªn cøu vÒ çc ho¸ th¹ch sinh vËt trong çc thêi k× ®Þa chÊt tr-íc
®©y.
cèc : nhiªn liÖu thu ®-îc nhê qu¸ tr×nh nung than ®¸ trong nh÷ng lß ®Æc biÖt cã nhiÖt ®é cao víi
®iÒu kiÖn thiÕu kh«ng khÝ. Cèc lµ lo¹i than xèp d¹ng khèi vµ cã tØ lÖ cacbon cao (98%). Cèc chñ
yÕu dïng trong c«ng nghiÖp luyÖn kim ®Ó nÊu gang. Trong qu¸ tr×nh cèc ho¸, ng-êi ta còng thu
®-îc çc s¶n phÈm phô nh- : khÝ cèc vµ çc chÊt nhùa. KhÝ cèc lµ mét nhiªn liÖu, ®ång thêi còng
lµ mét nguyªn liÖu ®-îc sö dông réng r·i trong ngµnh c«ng nghiÖp ho¸ chÊt.
c«n çt : khèi çt lín th-êng cã h×nh mãng ngùa, ®-îc h×nh thµnh ë vïng bê biÓn hoÆc trong çc
sa m¹c do giã. X. Backhan.
c«ng : loµi chim thuéc hä gµ, sinh sèng ë Nam A vµ §«ng Nam A, cã l«ng mµu sÆc sì, ®Æc biÖt lµ
ë con ®ùc, bé l«ng ®u«i dµi tíi 2m, cã v©n hoa, cã thÓ xoÌ ra thµnh mét h×nh b¸n nguyÖt.
C«ng nghÖ : tËp hîp nh÷ng hiÓu biÕt vµ nh÷ng ph-¬ng ph¸p kÜ thuËt ®-îc sö dông trong s¶n
xuÊt ®Ó t¸c ®éng vµo ®èi t-îng lao ®éng nh»m t¹o ra hµng lo¹t s¶n phÈm cã nh÷ng tÝnh chÊt nhÊt
®Þnh. Sù t¸c ®éng ®ã th-êng ph¶i th«ng qua çc ph-¬ng tiÖn vËt chÊt ( m¸y mãc, trang bÞ, c«ng
cô vv....)
C«ng nghÖ häc : m«n häc vÒ çc dông cô, çc biÖn ph¸p vµ ph-¬ng ph¸p sö dông chóng trong
çc ngµnh s¶n xuÊt c«ng nghiÖp.

c«ng nghÖ sinh häc : biÖn ph¸p kÜ thuËt ¸p dông vµo giíi sinh vËt nh»m thay ®æi mét sè tÝnh
chÊt cña chóng, ®Ó sö dông vµo çc môc ®Ých thùc tiÔn vµ c«ng nghiÖp. C«ng nghÖ sinh häc hiÖn
nay míi ph¸t triÓn ë giai ®o¹n ®Çu vµ høa hÑn mét t-¬ng lai ®Çy triÓn väng . Nh÷ng h-íng
nghiªn cøu chÝnh cña ngµnh nµy lµ: c«ng nghÖ vi sinh, kÜ thuËt enzim(*), kÜ thuËt gien vµ nu«i cÊy
tÕ bµo.
c«ng nghiÖp : ngµnh s¶n xuÊt cã vai trß chñ ®¹o trong nÒn kinh tÕ quèc d©n hiÖn nay. Nã cã
nhiÖm vô khai th¸c, chÕ biÕn nh÷ng tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ c¶ çc n«ng s¶n, h¶i s¶n...thµnh çc
s¶n phÈm tiªu dïng, çc c«ng cô, t- liÖu s¶n xuÊt vv...®Ó phôc vô cho ®êi sèng x· héi vµ
thóc ®Èy qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ, n©ng cao ®êi sèng cña con ng-êi. C«ng nghiÖp tuy hiÓu
theo nghÜa réng lµ mét ngµnh, nh-ng thùc ra lµ mét hÖ thèng bao gåm rÊt nhiÒu ngµnh s¶n xuÊt
phøc t¹p, cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau. V× vËy, viÖc ph©n lo¹i çc ngµnh c«ng nghiÖp lµ mét
vÊn ®Ò rÊt khã kh¨n vµ phøc t¹p. HiÖn nay cã nhiÒu çch ph©n lo¹i kh¸c nhau vµ cã tÝnh chÊt rÊt
t-¬ng ®èi. NÕu c¨n cø vµo c«ng dông kinh tÕ cña s¶n phÈm, ng-êi ta chia çc ngµnh c«ng
nghiÖp ra hai nhãm : nhãm A ( c«ng nghiÖp nÆng) gåm çc ngµnh s¶n xuÊt çc s¶n phÈm sö
dông trong çc ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nh- : c«ng cô lao ®éng ( m¸y mãc, thiÕt bÞ vv...) hoÆc çc
t- liÖu lao ®éng ( nguyªn liÖu, nhiªn liÖu...). Nh÷ng ngµnh thuéc nhãm A cã : c«ng nghiÖp
nhiªn liÖu, c«ng nghiÖp khai má vµ luyªn kim, c«ng nghiÖp chÕ t¹o m¸y vµ chÕ biÕn kim lo¹i,
c«ng nghiÖp khai th¸c vµ chÕ biÕn gç, c«ng nghiÖp ho¸ chÊt vv...Nhãm B (c«ng nghiÖp nhÑ) gåm
çc ngµnh s¶n xuÊt ra çc s¶n phÈm kh«ng sö dông vµo môc ®Ých s¶n xuÊt, mµ phôc vô cho môc
®Ých tiªu dïng trùc tiÕp cña con ng-êi nh- : c«ng nghiÖp thùc phÈm, c«ng nghiÖp dÖt, sµnh sø,
giµy dÐp, s¶n xuÊt vËt liÖu gia ®×nh, c«ng nghiÖp in ... .
NÕu c¨n cø vµo tÝnh chÊt vµ ®Æc ®iÓm cña ngµnh s¶n xuÊt, ng-êi ta cã thÓ chia ra : nhãm çc
ngµnh c«ng nghiÖp c¬ b¶n nh-: luyÖn gang,thÐp, ho¸ chÊt vv...bao gåm c¶ qu¸ tr×nh khai th¸c
nguyªn liÖu (khai th¸c than, quÆng...). Gäi lµ c¬ b¶n bëi v× çc ngµnh nµy ®· chÕ biÕn b-íc ®Çu
çc nguyªn liÖu thµnh s¶n phÈm th« hoÆc b¸n thµnh phÈm ®Ó cung cÊp cho çc ngµnh c«ng
nghiÖp kh¸c. Nhãm thø hai lµ çc ngµnh c«ng nghiÖp chÕ biÕn, sö dông çc s¶n phÈm th« cña
çc ngµnh c¬ b¶n ®Ó chÕ biÕn chóng tiÕp thµnh çc s¶n phÈm hoµn chØnh nh-: c«ng nghiÖp c¬
khÝ, dÖt, thùc phÈm vv...
C¶ hai çch ph©n lo¹i nµy ®Òu cã nh÷ng chç bÊt hîp lÝ, v× hiÖn nay sè l-îng çc ngµnh c«ng
nghiÖp rÊt lín vµ ®a d¹ng. Chóng x©m nhËp vµo nhau vµ trë nªn khã ph©n biÖt ®©u lµ c«ng
nghiÖp nÆng, ®©u lµ c«ng nghiÖp nhÑ, ngµnh nµo lµ c¬ b¶n, ngµnh nµo lµ chÕ biÕn vv...
c«ng nghiÖp ho¸ : 1- qu¸ tr×nh ph¸t triÓn c«ng nghiÖp cña mét quèc gia trong mét thêi k× nhÊt
®Þnh, nh»m ®-a nÒn s¶n xuÊt x· héi tiÕn lªn quy m« lín, thay thÕ lao ®éng s¶n xuÊt thñ c«ng
b»ng m¸y mãc, vµ m¸y mãc sÏ chiÕm ®Þa vÞ chñ yÕu trong çc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt.
2- qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ cña mét n-íc, trong ®ã mét bé phËn nguån
lùc ngµy cµng lín ®-îc huy ®éng vµo viÖc x©y dùng mét c¬ cÊu c«ng nghiÖp ®a ngµnh víi c«ng
nghÖ hiÖn ®¹i ®Ó chÕ t¹o ra t- liÖu s¶n xuÊt, hµng ho¸ tiªu dïng, cã kh¶ n¨ng ®¶m b¶o mét
nhÞp ®é t¨ng tr-ëng cao cho toµn nÒn kinh tÕ vµ b¶o ®¶m sù tiÕn bé kinh tÕ - x· héi.
c«ngten¬ : thïng kim lo¹i lín cã kÝch th-íc nhÊt ®Þnh, thuËn tiÖn cho viÖc bèc dì, dïng ®Ó
chøa çc hµng ho¸ vËn chuyÓn trªn çc tuyÕn ®-êng vËn t¶i ®-êng bé, ®-êng biÓn vµ ®-êng
kh«ng.

c«ng ti xuyªn quèc gia : tæ chøc kinh tÕ cã nh÷ng c¬ së kinh doanh vÒ th-¬ng nghiÖp, vÒ
c«ng nghiÖp, vÒ dÞch vô ®Æt ë nhiÒu n-íc, v-ît ra ngoµi ph¹m vi mét quèc gia. Trªn thÕ giíi hiÖn
nay -íc tÝnh cã kho¶ng 12.000 c«ng ti xuyªn quèc gia, trong ®ã h¬n 25% lµ çc c«ng ti cña Hoa
K×.
céng ®ång kinh tÕ ch©u ©u (EEC) : European Economic Community) : tæ chøc tiÒn th©n
cña Liªn Minh ch©u ¢u, ®-îc thµnh lËp n¨m 1957 víi 6 thµnh viªn lóc ®Çu lµ : Ph¸p, CHLB §øc,
Italia, BØ, Hµ Lan vµ Lucxembua. §Õn 1986, cã thªm 6 n-íc n÷a tham gia lµ : Anh, Ailen, §an
M¹ch (1973), Hi L¹p (1981) vµ T©y Ban Nha, Bå §µo Nha (1986). ViÖc thµnh lËp khèi nµy ®· cã
mÇm mèng ngay tõ n¨m 1951, khi Bé tr-ëng Ngo¹i giao Ph¸p R«be Suman (Robert Shuman) ®Ò
ra kÕ ho¹ch thµnh lËp "Céng ®ång than, thÐp ch©u ¢u" (ECSC).
Ngµy 18 th¸ng 4 n¨m 1951, 6 n-íc: Ph¸p, Italia, BØ, Hµ Lan, Lucxembua vµ CHLB §øc kÝ
hiÖp -íc ë Pari. §Õn th¸ng 3 n¨m 1957, çc n-íc nµy l¹i häp ë R«ma ®Ó thµnh lËp "Céng ®ång
ch©u ¢u vÒ n¨ng l-îng nguyªn tö (Euratom) vµ " Céng ®ång kinh tÕ ch©u ¢u", cßn gäi lµ "Khèi
thÞ tr-êng chung" (Common Market). ViÖc h×nh thµnh tæ chøc nµy lµ mét qu¸ tr×nh. Lóc ®Çu,
môc ®Ých cña khèi nµy chØ h¹n chÕ trong viÖc hîp t¸c vµ phèi hîp ë mét sè lÜnh vùc kinh tÕ,
nh-ng dÇn dÇn khèi nµy tiÕn tíi chñ tr-¬ng : xo¸ bá çc hµng rµo quan thuÕ gi÷a çc n-íc, thiÕt
lËp sù tù do l-u th«ng hµng ho¸ vµ ®i l¹i cña mäi ng-êi d©n trong néi bé çc n-íc tham gia.
Môc ®Ých s©u xa cña tæ chøc nµy lµ t¹o ra "mét ch©u ¢u" m¹nh vÒ tiÒm n¨ng kinh tÕ ®Ó c¹nh
tranh víi nh÷ng c-êng quèc kh¸c nh- Hoa K× vµ NhËt B¶n.
céng hoµ : h×nh thøc chÝnh quyÒn cña mét quèc gia, trong ®ã c¬ quan quyÒn lùc cao nhÊt cña
Nhµ N-íc ®-îc nh©n d©n bÇu ra theo nhiÖm k×. ViÖc bá phiÕu cã thÓ do toµn d©n hoÆc do çc ®¹i
diÖn cña nh©n d©n.
cét ®o giã : dông cô dïng trong çc tr¹m hoÆc v-ên khÝ t-îng ®Ó ®o h-íng vµ tèc ®é giã. Bé
phËn quan träng nhÊt cña cét ®o giã lµ con quay giã ®Æt trªn ®Ønh cét, gåm cã mét mòi tªn
chuyÓn ®éng ®Ó chØ h-íng giã vµ mét tÊm kim lo¹i cã kÝch th-íc vµ träng l-îng ®-îc tÝnh s½n
sao cho khi giã thæi, dï ë cÊp thÊp nhÊt, nã còng ®-îc n©ng lªn mét gãc t-¬ng øng víi v¹ch
mèc ghi trªn vµnh ®o.
c¬ cÊu c«ng nghiÖp : t×nh tr¹ng s¾p xÕp vµ phèi hîp çc ngµnh s¶n xuÊt c«ng nghiÖp trong
mét vïng, mét quèc gia ( hoÆc trªn toµn thÕ giíi) ,t¹o thµnh mét hÖ thèng c«ng nghiÖp, trong ®ã
çc ngµnh ®Òu cã nh÷ng mèi quan hÖ g¾n bã vµ phô thuéc lÉn nhau.
c¬ cÊu kinh tÕ : t×nh tr¹ng phèi hîp çc ngµnh kinh tÕ trong mét vïng, mét quèc gia ( hoÆc
trªn toµn thÕ giíi) t¹o thµnh mét tæng thÓ kinh tÕ, trong ®ã ho¹t ®éng cña toµn bé nÒn kinh tÕ ®ßi
hái gi÷a çc ngµnh ph¶i cã nh÷ng mèi quan hÖ g¾n bã, phô thuéc lÉn nhau.
c¬ cÊu lao ®éng : t×nh tr¹ng ph©n bè vµ s¾p xÕp nguån lao ®éng cña mét vïng, mét quèc gia (
hoÆc trªn toµn thÕ giíi) vµo çc ngµnh kinh tÕ kh¸c nhau, b¶o ®¶m cho sù ho¹t ®éng cña toµn bé
nÒn kinh tÕ.
C¬ së h¹ tÇng : toµn bé çc c«ng tr×nh x©y dùng ban ®Çu, cÇn thiÕt ®Ó phôc vô cho mét qu¸ tr×nh
s¶n xuÊt vËt chÊt hoÆc cho ®êi sèng cña mét bé phËn d©n c- ... VÝ dô : ®-êng x¸, ®iÖn n-íc,
tr-êng häc v.v...
cuexta : nói cã mét s-ên tho¶i vµ mét s-ên dèc cã v¸ch dùng ®øng.

Cuèc : d©n téc kh«ng ph¶i ng-êi Arap còng kh«ng ph¶i ng-êi Thæ NhÜ K×, sèng ph©n t¸n ë mét sè
n-íc thuéc T©y ¸ nh-: Thæ NhÜ K×, Iran, Ir¨c vµ Xiri.
cöa biÕn : n¬i con suèi hoÆc mét dßng s«ng chui vµo mét khèi nói ®¸ v«i, ®Ó b¾t ®Çu dßng ch¶y
ngÇm cña nã.
cöa hiÖn : ng-îc l¹i víi cöa biÕn lµ cöa hiÖn, n¬i dßng ch¶y cña con suèi hoÆc s«ng lé ra ngoµi
mÆt ®Êt, sau khi ®· ch¶y ngÇm qua khèi nói ®¸ v«i.
cöa s«ng : n¬i kÕt thóc dßng ch¶y cña mét con s«ng, ë chç n-íc ®æ ra biÓn, vµo hå hoÆc vµo mét
con s«ng kh¸c.
cùc ®Þa lÝ : ®iÓm tiÕp xóc cña trôc ( t-ëng t-îng) Tr¸i §Êt víi bÒ mÆt Tr¸i §Êt. Trªn bÒ mÆt Tr¸i
§Êt cã hai cùc : cùc h-íng th¼ng vÒ phÝa ng«i sao B¾c Cùc lµ cùc B¾c. Cùc ë phÝa ng-îc l¹i lµ
cùc Nam. Ng-êi ®Õn ®-îc cùc B¾c ®Çu tiªn n¨m 1909 lµ nhµ th¸m hiÓm ng-êi MÜ Piri. Ng-êi
®Õn ®-îc cùc Nam ®Çu tiªn lµ nhµ th¸m hiÓm ng-êi Na Uy Amunxen.
cùc quang : hiÖn t-îng quang häc x¶y ra trong çc tÇng khÝ quyÓn trªn cao (t©ng ion), biÓu hiÖn
ë sù ph¸t s¸ng cña kh«ng khÝ cùc lo·ng ë ®é cao tõ 60 ®Õn 1.000km. Cùc quang chØ cã thÓ quan
s¸t ®-îc ë çc vïng vÜ tuyÕn cao cña hai b¸n cÇu ( phÇn lín ë kho¶ng çch 2.000 - 2.500 km,
xung quanh çc tõ cùc). Cùc quang th-êng cã nhiÒu h×nh d¹ng : h×nh cÇu vång, h×nh d¶i hoÆc t¸n
vv...Nguyªn nh©n sinh ra hiÖn t-îng cùc quang chñ yÕu lµ sù di chuyÓn cña çc h¹t cã n¨ng
l-îng cao, tõ çc tÇng ion trªn cao xuèng tÇng ion d-íi thÊp, khi tõ cùc cã nh÷ng dao ®éng d÷
déi ( b·o tõ). Thêi gian xuÊt hiÖn cña cùc quang cã thÓ kÐo dµi tõ vµi chôc phót ®Õn vµi ngµy.
C-ìng chÕ hoµ b×nh : thuËt ng÷ chØ viÖc sö dông çc biÖn ph¸p c-ìng chÕ nh»m ®¹t ®-îc hoµ
b×nh,bao gåm c¶ viÖc sö dông nh÷ng biÖn ph¸p qu©n sù hoÆc phi qu©n sù nh»m trõng ph¹t çc
hµnh vi x©m l-îc cña çc n-íc trªn thÕ giíi,v·n håi hoµ b×nh.
c-íp dßng : hiÖn t-îng mét dßng s«ng b¾t mét bé phËn ( th-êng lµ khóc th-îng l-u) cña mét
dßng s«ng thuéc l-u vùc kh¸c ch¶y vµo dßng cña m×nh. Nguyªn nh©n cña hiÖn t-îng nµy lµ t¸c
dông x©m thùc giËt lïi ( ®µo s©u lßng, lµm cho nguån s«ng lïi dÇn lªn phÝa trªn) cña s«ng vÒ
phÝa th-îng nguån. S«ng lïi dÇn ®Õn khi gÆp mét khóc s«ng thuéc l-u vùc kh¸c, th× sÏ x¶y ra hai
tr-êng hîp :
- NÕu ®é cao cña thung lòng s«ng ®µo lßng (A) n»m thÊp h¬n ®é cao cña thung lòng s«ng b¾t
gÆp (B), th× n-íc ë s«ng b¾t gÆp (B) sÏ bá dßng cò mµ ch¶y vµo s«ng ®µo lßng (A).
S«ng ®µo lßng (A) trë thµnh s«ng c-íp dßng, cßn s«ng (B) lµ s«ng bÞ c-íp dßng.
- NÕu ®é cao cña thung lòng s«ng ®µo lßng (A) n»m cao h¬n thung lòng cña s«ng b¾t
gÆp (B) , th× n-íc ë s«ng (A) sÏ bá dßng cò mµ ch¶y vµo s«ng (B). S«ng (A) trë thµnh s«ng bÞ
c-íp dßng, cßn s«ng (B) lµ s«ng c-íp dßng.

§

§a canh : chÕ ®é khai th¸c ®Êt ®ai b»ng çch trång nhiÒu lo¹i c©y, thu nhiÒu s¶n phÈm kh¸c nhau
trªn cïng mét diÖn tÝch.

Thuatngudialy

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (10)

Similar to Thuatngudialy

Similar to Thuatngudialy (20)

More from NXN Gishue

More from NXN Gishue (9)

Recently uploaded

Recently uploaded (20)

Thuatngudialy